Saat yedi qararları edi. Qapu küçli-küçli uruldı. Men başımı köterdim. Bu qadar erte kelgen bu sevgili qonaqlarnıñ kimler olacağını tüşündim. Lâkin tüşünmege vaqıt qalmadı. Uzun beyaz saçlı, şişmanca, mazalı, öksek boylı, orta boylı ve çeşid türlü qıyafetli başı bozuq adamlarnen tüfekli, süngüli, atlı-patlı bir talay zabit, soldatlar menim tar odama toldılar. Bu, türlü tüsden adamlar menim pek coşıma kitdi. Neçün kelgenlerini soradım

Bizim köyimiz eski zaman halqları kibi yuqlamay çalışa, canlılıq eseri köstere. Yaqında köyimizde bir qorçalav heyetini sayladıq ki, bu heyetde köyimizniñ mekteblerini kerçekden qorçalay. Zira, bu qorçalav heyeti fevral onda cemaatlarnı ve mekteb balalarnı toplab hususiy bir imtihan yapdı. Balalar pek yahşı cevablar verdiler, güzel-güzel şirler oqudılar, halqalrınıñ yürekleri şenlendirdiler, ve bu meclisde mekteb faydasına olmaq üzere 446 kümüş 25 kapik aqça toplandı.

Bizim tatar halqında her şiy eksik tam bir şiyimiz yoqquvanacaq hiç bir noqtağa rastkelmiyik alış-veriş işlerimiz bozuq: tatarlarnıñ eñ çoq olğan şeherlerinde bile adamaqıllı bir qaç tatar ticarethanesi körüb olmasıñ. Bağ-bağçalıq, ekinncilik işlerimiz de şay. Oquv ve oqutuv işlerimizge kelgende onlarda adamnı küldirmiy: bir çoq yerlerde oca yetişmey. Mektebler qapana

Bir köyge kirilgen zaman kişiniñ közine eñ başda çarpacaq şiy köyniñ büyükligi, evleri, evleriniñ qurulışı ve odalarğa bölünişi. Yolları, yollarınıñ tarlığı, doğrılığı, qıyışlığı, temizlik ve yaki püsürligidir. Bu hallardan hiç birisi köylüniñ öz közine ilişmez. Köyli bunlarğa alışqandır. Onıñçün o bunlarnıñ zararlı yaqlarını koralmaz.

Bu köyniñ adı uzundır amma, yapqan işi pek qısqadır. Doqsan qadar ev vardır. Bu Manbet-Hacı vaqıf köyi degen köyde, amma hic bir mektebi yoqdır. Halqları ağaç eli köyi kibi fuqare de tügüldir. İçinde qorazlanıb cürgen bayları çoqdır.

Merhumnıñ başdaları çıqarğan «Tonğuç», «Işıq» ve başqa türlü adlı muvaqqat gazet kibi yazılarından ve bazı kiçkene kitabçıqlarından usul ve terbiyece artıq pek az qıymeti qalğan başlanğıç mekteblerine mahsus bir qaç kitablarından başqa qırımtatar yaşavını kerçekden kösterecek kitabları olub-olmağanını bilmiymen. İsmail-bek eñ ziyade büyük ideallarınıñ artından cuvura, qırımtatarnıñ aylançıqsız, doğrıdan doğrı olğan faydalarına pek az vaqıt taşlay edi. İsmail-bekden müsliman dünyası pek çoq faydalandı. Lâkin qırımtatar, Qırım köylüsi onı añlab olamay. Bir adamdan qırq türlü iş beklemek de doğrı tügül.

 "Millet” basmahanesinde harf ve işçi yetişmiy. Qırımda da başqa basmahane yoq. Eskiden bir "Terciman” basmahanesi vardı. Şindi onıñ bir qısımı "Haq ses” gazetası içün alındı. Qalan bir qısmın da göñülli ordu tarafından alınğanı  aytıla. Bu haberniñ ne qadar doğrı olğanını aytıb olamayım. Eger doğrı olsa, bu bizim tatarlar içün pek acınıqlı bir hal olacaqdır. Qırımnıñ ilk tüşünce yaşavınıñ ocağı olğan "Terciman” basmahanesiniñ başqalarınıñ eline keçmesi bütün qırımlılar içün pek ayıb bir şiy olacaqdır

O pek çoq zahmetlerle oqub çıqqandan soñ bu mektebke oca oldı. Bu mektebniñ ocaları Pestalotsiyniñ usulınen oquta ediler. Ocaları pek yahşı kişiler edi. Onlar Floberge Pestalotsiy ile kitib körüşmesini ve onıñ usulınen yaqından tanış olmasını zorladılar. Flober İsveçrege kitib büyük terbiyeci Pestalotsiyniñ yanında oturdı. Onıñ derslerine kirdi, balalarnı ne suretle terbiye etkenini kördi. Pestalotsiy Fliberniñ üzerine pek çoq tesirler yapdı.

Rusiyedeki birinci almaşınuvından soñ doğğan Dereköy uyanıqlıq yaşavınıñ ikinci almaşınuvğa qadar sönük-sönük devam etkenini, soñ kene birden birge yıltırab çıqqanını, faqat bu yıltıravuq qıbırdanuvlarınıñ eñ çoq siyasiy ve idariy yaqlarda olğanını aytqan edim. Biqim qırımtatarı içün siyasiy meydanlarda da köre kerek bolsa da, medeniy, işleklik yaqından pek artda qalıb bu yolda pek az küçimiz olğanından, bu siyasiy körüşler bizni pek ziyade hırpaladı, daha ziyade küçsiz ve zayıf tüşüre.