1919. – № 21. – Yanvar 26;

№ 22. – Yanvar 27; № 23. – Yanvar 28;

№ 24. – Yanvar 29; № 25. – Yanvar 30;

№ 26. – Yanvar 31; № 29. – Fevral 5;

№ 30. – Fevral 6; № 31. – Fevral 7;

№ 39. – Fevral 17; № 40. – Fevral 18.

Dereköyde "Dirilik” cemiyeti

 Yuqarıdaki yazılarımda Rusiyedeki birinci almaşınuvından soñ doğğan Dereköy uyanıqlıq yaşavınıñ ikinci almaşınuvğa qadar sönük-sönük devam etkenini, soñ kene birden birge yıltırab çıqqanını, faqat bu yıltıravuq qıbırdanuvlarınıñ eñ çoq siyasiy ve idariy yaqlarda olğanını aytqan edim. Biqim qırımtatarı içün siyasiy meydanlarda da köre kerek bolsa da, medeniy, işleklik yaqından pek artda qalıb bu yolda pek az küçimiz olğanından, bu siyasiy körüşler bizni pek ziyade hırpaladı, daha ziyade küçsiz ve zayıf tüşüre. Bu hal her yerde olğanı kibi Dereköyde de aynı tesirni yapdı. Siyasiy oğraşuvlarnen meşğul olğan Dereköy tatarları oquv ve alış-veriş yaqlarında pek çoq ğayıb etdiler. Olğan bir qaç yüksek mekteb şakirdleri yarım-yamalaq mekteblerini taşlab "milliy” işlerge çalışmağa başladılar. Mekteb ocaları, imam ve hatibleri asıl öz, temel vazifelerinden uzaqlaşdılar. Yaltada olğan dört-beş tatar mağazları ter-temiz qapandı. "Bereket” tükânı ikinci almaşınuvdan faydalanıb evelce başlağan işlerini ileriletmek içün vaqıt tapmadı. Bağlar-bağçalar yahşı baqılamadı, lâkin bütün bu hallarnen barabar halqda kene bir bilgi ve mal artuvı körüne edi. Halq bir çoq yüksek duyğulı nutuqlar, reçler işite, gazetalarnıñ pek çoq şiyler vad etken hayli maqalelerinen tolqunlana, qabara edi.

O iqtisadiy yaşavda da qabarğan edi. Muharebe her memleketde olğanı kibi Qırımda da paranıñ eski qıymetini pek eksiltken edi. Halqlar bu eksik qıymetli paranen eski borclarını ödeb bitirdiler. Borcdan qurtuluv onlarğa büyük bir rahatlıq verdi. Çünki yalı boyı tatarları muharebege qadar olğan soñ yıllarda pek çoq borclanğan ediler. Bir yaqdan iş bilmezlik, bir yaqdan Rusiyeniñ içerilerinden uluqan aqqan day tökülgen orus zenginleriniñ yarısı tatarlarnıñ elinde hiç bir şiy taşlamay edi. Onlardan bir çoqları mallarını ter-temiz satıb bitirgen, bir boyları da zalog etib taşlağan ediler. Eger muharebe olmağan olsa bu qaç yıl daha soñ yalı boyunda tatarlarnıñ elinde hiç bir mülk qalacaq dügül edi. Men bir qaç yıl daha soñ diymen, bu kerçekden şaydır. Yalı boyını oruslar va yabancı milletler şaşılacaq bir çabikliknen sarıb çıqdılar. Bundan on sekiz yıl evel Körbekülniñ etrafındaki topraq ve dağlarnıñ hepisi tatarlarnıñ elinde oldığı halda, şindi o yerler de ormanlar arasında, özenlerniñ kenarında yükselgen pek çoq orus evlerine, mal-mülklerine rastkelirsiñ. Öz milliy bankalarımıznıñ olmayuvı ve orus bankalarından da tatarlarnıñ faydalanmağa bilmeyuvları bir çoq tatar topraqlarınıñ yoq fiyatınen satılıb kitmesine sebeb oldı. Meselâ, tatar bankadan beş-altı yuz ruble para ala, bunı o pek çoq şiy iş belliy, başda yarısını toylarda içib bitire. Qalğan yarısını da urum tükâncilerine dağıta. Mal-mülküni işletib olamay. Zaten o bankadan alınğan paranı alış-veriş ve ya topraq işlerine sarf etib onıñ protsentni çıqarğan soñ kâr bile etmek kerek olğanını bilmiy. Tatar paranı bankadan iki iş içün alır:

1.      Toy yasamaq ve içib yigitlik satmaq;

2.      Yağ, şeker, sernik kibi şiylerniñ qarşılığında urum tükâncileriniñ defterlerinde yazılğan protsentnıy borclarını ödemek.

Bu hal yalı boyunıñ her yaqında böyledir. Tatarlarnıñ haman yuzde altmış-yetmiş denilecek qadar büyük bir parçasınıñ topraqları banklarğa ve yaki hususiy adamlarğa zalog taşlanıb bir qaç yıllıq eñ soñ ömürini daha yaşab tura edi. Yuqarıda aytqanım day muharebe zamanınıñ qıymetsiz parasınen tatarlar kakurğa ilişdirilgen mallarını çekib aldılar, yaki alırmız, deb tüşündiler. Bu tatarnı yükseltdi. Özine küç verdi.

Lâkin tatarnıñ kerek nutuq ve reçlernen gazeta maqalelerinden alğan tolqunlı bilgi köletkesi ve kerekse muharebe zamanında qıymetden tüşken paralarnıñ çoqlığınen borçlarını verib bitirmek suretiyle iqtisadiyce yükselmesi, bunlarnıñ her ikisi de o qadar sevinilecek hallardan dügül edi. Bunlar sabun köpügi kibi şiylerdi. Küçük bir yel onlarnıñ her ikisini de buğaltıb berecek edi. Lâkin tatar bunı körmiy edi. Onıñ közleri qızarğan, saruşlanğan edi. Zamannıñ deñişmesi onıñ içün büyük bir felâket, ölüm hazırlay, onıñ asıl can damarlarını kesmek içün oğraşa edi. Közleri dumanlanğan tatar ise başqa bir talay tesirlerniñ astında daha oldığı halda içkige, oyunğa tutunub, qolunda ve qafasında olğan şiylerniñ hepisini buğaltmaq içün özi de bir tarafdan çalışa edi.

Ana, ölümge doğrı süreklegen bu hallarnıñ içinde edi ki, Dereköyniñ "Dirilik” cemiyeti doğdı.

Bu cemiyetiniñ adı da ne içün doğğanını köstere: "ölümge qarşı tirilmek!”.

Eger bu cıyınınıñ yol – kitabına baqacaq olsañız, onda zamanımızda pek mot olğan siyasiy ğayeler içün da bir qaç sırlar körecek iseñiz de, onıñ ilmiy ve medeniy tilekleri yanında bunlarnıñ yalıñız bir yaraşıq içün qoyulğanını köreceksiñiz. Bunınman barabar cıyınnı bu siyasiy tileklerinde de büyük bir ortacılıq ve uyquncılıq köstere.

 Ana, bu pek çoq zamanlardan berli insanlarnı tüşündirüb kelgen bir soravdır. Bu sorav bizim tatarlarnıñ arasında daha bütün ehemmiyetinen yükselmedi.

Biz bugün balanıñ yalıñız mekteb zamanındaki terbiyesi, oquv ve yazuvınen oğraşmaz. Mektebke kelgen balanıñ ne kibi bir terbiye, duyğu ve bilgi yükinen kelgenini tüşünmiymiz. Evleri, köyleri, baylıq ve faqırlıqlarınıñ ayırılığı dolasıyle olğan terbiyeleri biri-birine hiç oşamağan balalarnı bir sınıfqa toldıra, onlarğa bilgi ögretmege çalışamız. Balanıñ sınıfqa kelgence qadar keçirgen yaşavını közge almaymız. Halbuki onıñ sınıfdaki terbiyesi, ondan evelki terbiyesiniñ üstüne qurulmaq kerek olğanı  içün bir terbiyeci içün bu eñ ehemmiyet verilecek şiylerdendir.

Mekteb zamanına qadar balanı nasıl asramaq kerek?

 Yuqarıda balalar haqqında yazğan yazılarımda balanıñ ne olğanını, ne kibi temayüller, arzular, tilekler köstergenini, qısqa qısqada olsa yazıb keçdim. Şindi bütün bunlardan soñ sorav yüksele ki, o da mekteb zamanına qadar balanı nasıl asramaq kerek olğanıdır.

Balanıñ bu terbiyesini üstüne alacaq kimdir? Evmi, yoqsa başqa bir yapuv (müessese)mi? Ev – ne qadar  da yükselse yükselsin – bu terbiyeni üstüne alamaz. Çünki evniñ muçeleri arasında balanıñ ruhını, varlığını tanığan, onıñman oğraşqan spetsialistler (ayırı bilgiçler, mutehassıslar) yoqdır. Her ne qadar analar instinktnen, yani "öz duyğı, sevq-i tabiiy”nen balalarnıñ arzu ve tileklerini, varlığını, ruhını sezib olsalar da, onlarnıñ nasıl etib idare olunacağını bilmezler. Onlar baqıcı ve duyucılar, lâkin yapıcı, artist dügüldirler.

Farz eteyik, qorantalar yükselsin, analar oqusun, hepisi kerçekden bir terbiyeci olsunlar. Aceba bu halda bile balanıñ terbiyesini qorantağa, evge taşlamaq doğrımıdır?

Bala küçük bir insandır. İnsan ise topnen ictimaiy yaşağan bir yaratılmış (mahlüq)dir.

Bir at, bir papin, bir qaznı, nasıl da olsa her qaysı bir hayvannı biz alır, ayırı bir yerge qapar, öz cınsdaşlarına köstermeden besler, semirtib asrab olurmız. Onlarğa özimizniñ istegen terbiyemizni verib olurmız.

Lâkin insan balası şay dügüldir. Biz bir balanı bir qaz kibi ayırı başına qapab, hiç bir kimseni köstermeyib oña istegen terbiyemizni verib olamamız. O belki aşab içer, semirir yahşı bir civan olur. Lâkin bir insanlığa kerek olğan adetlerni, tabiatlarnı alamaz. İnsanlıq bir çoq adetlerden, inanuvlardan, duyğu ve añlavlarından ibaretdir ki, bunlar ancaq topdan yaşavda elde etilib olur. Bir bala ev içindeki muçelerden (azalardan) başqa qomşuları, mahalledaşları, köydeş ve yaki şeherdeşlerinen körüşür, onlarnıñ hepisinden bir çoq adetler, tabiatlar, inanuvlar, añlavlar alır. Özinde olğanlarını onlarğa aşlar. Ve bu suretle bir insan olub çıqar. Bunıñçün balağa başqa balalarnen körüşmek mutlaq kerekdir. Evde verilgen terbiye balanıñ bu keregini yerine ketirib olmaz.

İşte, bu yaqlarını közge alıb, balalarnıñ mekteb zamanına qadar olğan terbiyesini idare etmek içün bir sistema, bir yapuv qabul olunğandırki, o da "bala bağçaları”dır.

Men ister edim, bala bağçalarınıñ tarihı, keçirgen devirleri ve onlarda qabul olunğan esvatşar içün biraz özünce yazayım. Lâkin men bu yerde bu meselege çetden kelib tiydim. Dereköyni yazıb oturğan bir zamanda bir soravnı alıb qarmalayacaq olsam, belki oquycılarımnıñ canı sıqılır. Onıñçün bu yolda men tek bir qaç sözler daha aytqandan soñ kene Dereköyniñ "Dirilik” cıyıntısına keçmek istiymen.