18 mayıs 1944 senesiniñ sürgünlik neticesinde qırımtatar halqı milliy tasil, medeniyet ve sanaat inkişafını, diniy idarelerniñ alını teminlegen devlet ve cemaatçılıq institutlarından marum qaldı.

Qırımtatar halqınıñ tasil sisteması zengin ve mündericeli tarihke maliktir. Asırlar devamında milletimizniñ mektep ve medrese ananesi mevcut edi. Halqımız Şarqiy Avropada birinci universitetni açqan millettir. Bunı konkret deliller tasdıqlay. ХIII asırda Sudaq şeerinde faaliyet köstergen İnci-bek hatun medresesi, 1500 senesi Bağçasaray şeerinde dünyaca meşur olğan "Zıncırlı" medresesi biñlernen mezun çıqarğanlar.

Qırımtatar halqınıñ miliy tasil sistemasınıñ inkişafı İsmail Gasprinskiyniñ devrinden başlay. Milliy pedagogika ve edebiyatımıznıñ tarihında bu zaman "uyanuv" devri dep adlandırıldı. ХIX asırnıñ 1883 senesine qadar ana yurtumızda faaliyet köstergen "usul-i qadim" mektepler sholastik yani diniy mündericeli edi.

Rusiye imperiyasınıñ milliy pedagogika saasında qırımtatar halq tasiliniñ cadidizm reforması ayrı bir yer ala. Bu areket Rusiye imperiyasından da tış yaşağan türk tilli halqlarnı qavrap aldı. Cadidizm milliy intelligentsiyanıñ teşkillenmesine ve şekillenmesine temel qoydı. İsmail Gaprinskiyniñ "yañı usul" yaki "usul-i cedid" mektepleri ilk olaraq ana tilimizde tasil berip başladılar. Gasprinskiy 1884 senesi yanvar ayında Qırımda ilk oquv yurtunı aça. Bu ceryan tek Qırımda degil de, umumen, türk dünyasında darqaldı. "Terciman" gazetasınıñ basmahanesinde milliy mektepler içün yüzlernen derslikler bastırıldı. Olarnıñ arasında İsmail beyniñ "Hoca-i subyan" (1902s.), "Sarf türkiy"(1897s.), "Qrayet türkiy"(1894), " Atlaslı cografiya"(1901), ocalar içün cadidizm printsipleriniñ ögretüv esaslarınen tanış etken "Rehber muallimin yaki muallimler yoldaşı"(1898s.) adlı usuliy qullanma ve diger derslikler. Qazandan ketirilgen ve ana tilimizge tercime etilip bastırılğan esap, coğrafiya ve diniy kitaplar kene de "Terciman"da neşir etildi.

Cenkten evel devrinde qırımtatar mektepleriniñ inkişafı

Qırımda sovet akimiyeti pekingen soñ, 1920 seneleri qırımtatar balaları içün mekteplerniñ sayısı arttı. Amma bu mektepler kelişmegen bir binalarda yerleşken ediler. Oquv ceryanı kerekli edebiyatnen teminlenmegen edi.

1921-1922seneleri grajdan cenki, açlıq sebebinden başlanğıç (iptidaiy) qırımtatar mektepleri qızqartılmağa başlay.

1925senesi 348 1- basamaqlı qırımtatar mektebi bar edi. Bu mekteplerde 17602 talebe tasil alğan. İptidaiy mekteplerniñ umumiy miqdarından 43,7% qırımtatar mektepleri edi. 2-basamaqlı mekteplerniñ vaziyeti daa da yaramay edi – 52 qırımtatar mektebinden tek 12 mektep qaldı.

1-basamaqlı qırımtatar mektepleri içün ocalarnıñ azırlanuvı tek kurslar vastası ile kerçekleşe edi. 1925-1926 oquv yılında 1-basamaqlı qırımtatar mektepleriniñ sayısı 359-ğa yetti. 1926-1927 seneleri ise 360 mektep bar edi.

2-basamaqlı mekteplerniñ sayısı daa da yavaş arta edi.1925-1926 oquv yılında 14 mektep bar edi, 1926-1927 senesi – 17.

1930 senesi umumiy oqutuvğa keçüv qararı qabul etilgen edi. Mekteplerniñ çoqlaşuvı ocalar sayısınıñ artmasını talap ete edi.1932 senesi, sentâbrniñ 15-16 künleri, pedagogik kadrlarnıñ azırlanuvına bağışlanğan mahsus toplaşuv keçirildi.

1930-1932 senesine qadar mekteplerde talebelerniñ sayısı 29 % arttı, çünki 1931-1932 oquv yılları Qırımnıñ beş sanayı şeerlerinde umumiy 7-yıllıq oquv kirsetilgen edi.

1937-1938 seneleri – tasil saasında repressiya devri. 1938 senesi milliy qırımtatar ziyalıları repressiyağa oğradılar. Ondan ğayrı, tasil saasında rusifikatsiya tendentsiyaları quvetleşe. 1930 seneleriniñ ekinci yarısında qırımtatar mektepleriniñ sayısı eksile, qarışıq tilli - rus ve qırımtatar – mekteplerniñ sayısı ise arta.

1927-1928 oquv yılı Qırımda qırımtatar tiliniñ yazısını arap urufatından latincesine keçirüv faaliyeti başlana. On yıldan soñ , 1938/1939 seneleri ise qırımtatar yazısı latin urufatından kiril urufatına keçirile.

1921,1926,1938 senelerdeki Qırım ASSRniñ Anayasalarında Qırımda devlet tili olaraq qırımtatar ve rus tilleri qullanıla edi. Şunıñ içün Qırımda qırımtatar tiliniñ resmiy devlet statusını talap etmek bizim qanuniy aqqımızdır.

1930 seneleri Qırım Muhtar Cumhuriyetinde 386 mektepte, orta ve aliy oquv yurtlarında 46008 qırımtatarı tasil almaqta, olardan 40136 adam öz ana tilinde tasil ala edi. Qırımtatar tilinde pedagogika, tibbiyet ve köy hocalığı institutlarında, mahsus orta oquv yurlarında, fabrika ve zavod şegirtleri mekteplerinde bilgi ala ediler. Misal olaraq, 1935 senesi Qırımnıñ aliy oquv yurtlarında 827 adam, tehnikumlarda -1089, rabfaklarda ise 427 qırımtatarı oquy edi.

Cenkten evel Qırımda qırımtatar tili ve edebiyatı ilmiy-tetqiqat institutı, qırımtatar mektepleri içün ocalarnı azırlağan Aqmescitte universitet (soñra pedagogika institutı oldı), Yalta tatar pedagogika tehnikumı, Bağçasaray tatar ocaları mektebi çalışmaqta edi. Atta Ukrainanıñ Mariupol Pedagogika tehnikumında bile qırımtatar mektepleri içün ocalarnı azırlağan bölük açılğan edi. Qırımtatarlarda aliy ve mahsus orta oquv müessiselerinde ana tilinde tasil almaq aqları qanun boyunca berile ve teminlenile edi.

Mektepler içün milliy kadrlarnı azırlavda belli qırımtatar alimleri Bekir Çoban-zade, Abdulla Lâtif-zade ve diger körümli qırımtatar ilim ve maarif erbapları faal iştirak etip, Qırım Pedagogika institutında, Totayköy tehnikumında, soñra ise Yalta Pedagogika tehnikumında, Bağçasaray ocalar mektebinde milliy mektepler içün ocalarnı yetiştirdiler.

Qırımtatarlarnıñ ana tilinde tasilini ilmiy-usuliy ceetten teminlev meselelerinen Qırım ASSR Maarif Halq komissarlığınıñ Qırım İlmiy-tedqiqat İnstitutı oğraştı, Qırım ükümetiniñ eñ müim meselelerinden biri yaş qırımtatar mütehassıslarını işnen teminlev edi. 1924 senesi arap urufatında 3-nci sınıf talebeleri içün "Oquv kitabı" - müellifleri Odabaş A., Acı-Asan, 1925 senesi - "Tatar elifbesi" - Ş.Bektore, 1926 senesi – "Elifbe" - Ya.Bayburtlı ve diger müelliflerniñ derslikleri neşir etile.

Z0-ncı seneleri ise qırımtatar tili ve edebiyatı derslikleri, imlâ, terminologik ve eki tili (qırımtatar ve rus tillerinde) luğatlar dünya yüzüni köreler. Olarnıñ müellifleri A.İslâmov, N.Şeyh-zade, İ.Yunusov, A.Odabaş, İ.S.Kaya, R.Müllina, A.Qarabaş, N.Mustafayev, F.Akim, Z.Appazova, İ.Cemaledinov, S. Abduraim, A.Fetislâmov, Yu.Bolat ve digerleri.

Aşağıdaki cedvelde tek bir qaç dersliklerniñ ve luğatlarnıñ adlarını ve müelliflerini körmek mümkün: