№	Tarihı	Luğatlar	Müellifi
1	1936	Russko-tatarskiy terminologiçeskiy slovar po yazıku i yazıkoznaniyu	Batırmurzayev A.N., İslâmov A.
2	1936	Russko-tatarskiy terminologiçeskiy slovar po literature i literaturovedeniyu	Batırmurzayev A.N., Mihaylov P., Asanov A.
3	1936	Tatar tiliniñ imlâ luğatı	Kürkçi U.O. ve digerleri.
4	1941	Biologiya terminleri luğatı	Blâher, L., Bahtişayev A.

 

1940-1941-nci oquv yıllarında Qırımda 371 qırımtatar mektebinde 46 biñden ziyade qırımtatar talebesi oquy ediler.

1940-1941-nci oquv yıllarında Qırımda 371 qırımtatar mektebinde 46 biñden ziyade qırımtatar talebesi oquy ediler. Maarif saasında olğan bütün bu yeñişler 1944 senesi yoq etildi.

 

Sürgünlük devri

Sürgünlik topraqlarında halqımız Vatanımızğa qaytmaq maqsadınen yaşadı ve menligimizni, tilimizni saqlap qalmaq içün küreşti. Halqımıznıñ tasil meselesinen sürgünlikte NKVD organları ve Köçürüv idaresi tek 1945 senesiniñ baarinde oğraşmağa başladılar. Sürgünlikniñ birinci yılları balalarnıñ çoqusı mektepte oqumay edi. Misal olaraq, Taşkent oblastında 1945 -1946 seneleri 9120 mektep çağındaki qırımtatar balalarından tek 2519 mektepke qatnamağa başladılar. 1947 senesi de balalarnıñ bayağı qısmı mektepke qatnap olamay ediler. Bunıñ sebebi – sürgün etilgenlerniñ pek alçaq ve acınıqlı yaşayış seviyesi. Açlıq, balalarnıñ zayıf sağlığı. Çoqusı qorantalarda ana-babalarnıñ ölümi. Böyle vaziyette ösmürler çalışmağa mecbur edi. Bu devletniñ bizim halqımızğa munasebetiniñ köstergiçidir. Atta 1952 senesi mektep çağındaki qırımtatar balalarınıñ 20% oquvğa celp etilmegen edi.

1956 senesine qadar qırımtatar tilinde bediiy, ilmiy, oqutuv edebiyatnı neşir etmek, ana tilinde gazeta ve mecualarnı çıqarmaq imkân yoq edi. "Qırım, qırımtatar" sözlerini añmaq bile yasaq edi.

1960-ncı senelerde "Qaytarma" ansambli ve qırımtatar tilinde radioyayınlar teşkil oluna, "Lenin bayrağı" gazetası çıqıp başlay. Nizami adına Taşkent devlet pedagogika institutında rus ve tatar filologiyası fakultetini açıla. Mında qırımtatar tili ve edebiyatı ocaları azırlana edi.

1976 senesi qırımtatar tilinde "Yıldız" edebiy-bediiy mecmua çıqıp başlay.

1970-nci – 1980-inci seneleri qırımtatar halqı toplu yaşağan yerlerde (Taşkent şeerinde - 58-sanlı mektep, Samarqand şeerinde, Sırdarya oblastınıñ Bayaut-1 sovhozında -13-sanlı mektep) mekteplerde qırımtatar tili ve edebiyatı dersleri ögretilip başlay.

Sürgünlikte qırımtatar tilinde mektepler içün tek üç derslik neşir etile. Bu 3 sınıflar içün "Ana tili" dersligi, müellifleri – M.Mujdabayev, Yu.Bolat; 4 sınıf talebeleri içün "Ana tili" dersligi, müellifleri - M.Mujdabayev, Yu.Bolat; 4-7sınıflar içün "Tuvğan edebiyat" dersligi, müellifleri – A.Baliç, Yu.Bolat, R.Fazıl.

Aliy oquv yurtları içün qırımtatar tilinde 1971senesi "Edebiyat hrestomatiyası" dersligi neşir etile, tertip eticiler: Abdulla Dermenci, Abdulla Baliç, Cafer Bekirov.

 

Avdet deviri

Çoq yıllar devamında Qırımtatar milliy areketiniñ küreşi neticesinde, 80-nci seneleriniñ soñunda halqımız kütleviy sürette Qırımğa qaytmağa başladı. Halqımıznıñ ögünde turğan müim meselelerden biri – qırımtatar tilinde tasil sistemasını tiklemek ve halqımıznı halq olaraq saqlağan, ecdatlarımıznıñ asabalığını, urf-adetlerini, tarihımıznı, medeniyetimizni qaytarğan ana tilimizni canlandırmaq kerekligi oldı.

Tasil – bu millet yaşayışınıñ keyfiyeti; onsız insan özüni şahıs olaraq, öz halqınıñ temsilcisi olaraq saqlap olamaz, inkişaf etmez.

Gessen qayd etkeni kibi "Tasil tek o vaqıt aqiqaten milliy, ne vaqıt o – yahşı tasil, ne vaqıt o ilmiy, bediiy, ahlâq talaplarına uyğun ola".

Qırımda qırımtatar tilinde tasil sistemasınıñ şimdiki küñde esas meselelerinden biri - bu ana tilini ögrenüvden ana tilinde tasil almaq keçirilüvini ömürge keçirmek.

Vatanımızğa qaytıp kelgenimizge 23 yıl ola. Milliy tasil ve qırımtatar tiliniñ ögrenilüvi nasıl alda olğanlarını aytacaq olsaq, böyle yönelişlerni qayd etmeli:1.Balalar bağçası; 2.Rus tili mekteplerinde ana tili ve edebiyatını fen olaraq ögretilüvi; 3. Milliy mektepler;4. Eki ve üç tilli mektepler; 5.Aliy oquv yurtları.

Er bir bala mektepke barmazdan evel, qorantada, mektep çağına qadar müessiselerde kerekli azırlıqnı körmek kerek. 90-ncı seneleri Qırımda bala bağçalarında qırımtatar tilinde milliy gruppalarnıñ sayısı 50 yaqın edi. Şimdiki vaqıtta ise Qırım boyunca bala bağçalarında milliy gruppalarnıñ sayısı eksile ve bugüngece ayrı bir qırımtatar milliy bağçası açılmadı.

Qırım Muhtar Cumhuriyetinde mekteplerde qırımtatar tiliniñ fakultativ şeklinde ögrenilüvi 1988 senesi başlana.

1990-1991 oquv yılında qırımtatar tilinde oqutılğan 3sınıf açıla. Umumen, bu sınıflarda 78 talebe tasil ala.

1993 senesi Qurman rayonınıñ Oktâbrskaya qasabasında birinci milliy mektep açıla.

Milliy mekteplerniñ esas ğayesi – milliy tasilni tiklemek ve oqutuv ceryanını tuvğan ana tilimizde alıp barmaq.

Bugünki künde Qırımda 15 milliy mektep çalışıp kelmekte.

Bu mekteplerde 2845 bala yani tek 8% tasil ala.

2747 bala 239 milliy sınıfta 2 tilli (qırımtatar, rus), (rus, ukrain) ya da 3 tilli (qırımtatar, rus, ukrain) mekteplerinde oquylar.

Qalğanlar arasında 21421 bala ana tilimizni mekteplerde fen olaraq ögreneler.

Bu mekteplerde mıtlaqa qırımtatar talebeleri bar, amma talebelerniñ ana tiline ögrenüvi çoqusı mektep memuriyetine bağlı.

2009/2010 oquv yılında umumtasil oquv yurtlarınıñ iş oquv planları Ukraina Tasil ve İlim nazirligi tarafından azırlanğan oqutuv planları esasında Qırım Muhtar Cumhuriyeti tasil ve ilim nazirligi öz tevsiyelerini azırladı.

Bu tevsiyelerde başlanğıç 1–4 sınıflar ve 10–12 sınıflar içün qırımtatar tili dersleri aqqında asıl da iç bir añlatma yoq.

5–9 sınıflarda ise qırımtatar tili derslerini "Ekinci çetel tili" yerine aftada eki ders olaraq kirsetilmesi tevsiye etile.

Qırımtatar tilinde tasil sistemasını derslik ve oquv qullanmalarınen teminlev.

Umumtasil ceryanınıñ esas elementi – bu oqutuv programması ve derslik. Olar umumtasil standartlarını ömürge keçirilmesiniñ esas vastasıdır.

"Tiklenüv" Halqara Fondunıñ madiy yardımı ile mektepler içün bir sıra ana tili ve edebiyatı derslikleri ve qullanmalar neşir etildi. Amma olarnıñ tirajı 1000 nushanı teşkil ete edi.

Qırım Tasil ve İlim Nazirliginde qırımtatar tilinde derslik, oquv edebiyatı ve luğatlarnı neşirge azırlav boyunca İlmiy-usuliy keñeşi iş alıp bara.

Şimdiki vaqıtta umumtasil oquv müeesiseleriniñ talebeleri 1 sınıftan 11 sınıfqa qadar qırımtatar tili ve edebiyatı dersliklerinen tolusınen teminlengen dep aytmaq mümkün. Olarnıñ müellifleri E.Aqmollayev, A.Veliullayeva, S.Harahadı, A.Kökiyeva, A.Memetov, L.Aliyeva, S.Settarova, M.Settarova ve digerleri. Başqa fenler boyunca rus tilinden tercime etilgen derslikler qullanıla. Bu dersliklerni tercime etkenler - A.Veliyev, N. Seitâğyayev, Q.Salâdinov ve dig.- qırımtatar komponentini de kirsettiler.

Amma milliy tasilimizni ve qırımtatar tiliniñ ögrenüvini kerekli seviyege köterilmesi içün daa çoq problemalarnı çezmek kerek.

Bugüngece mektep çağına qadar müessiseler, mektepler içün dersliklerni, oqutuv qullanmalarnı azırlağan merkez teşkil etilmedi; çeşit fenler boyunca mütehassıslar, fenler boyunca derslikler, terminologik luğatlar azırlanmadı; mektep çağına qadar balalar içün bala edebiyatı neşriyatını teşkil etilmedi; mekteplerniñ tiplerine köre, oquv programmaları ve derslikler azırlanmadı ve ilh.

Milliy tasil sisteması içün pedagogik kadrlarnı azırlamaq – ğayet müim bir vazifedir.

Künümizde bu vazifeni, esas olaraq, Qırım müendislik ve pedagogika universiteti ömürge keçire.

Bala bağçaları içün terbiyeciler ve başlanğıç sınıf ocaları, defektologlar pedagogika ve psihologiya fakultetinde azırlana.

Qırımtatar tili ve edebiyatı ocaları – qırımtatar ve türk filologiyası fakultetinde azırlana.

Üç seneden berli tarih feni ocaları azırlanmaqta.

Müendislik ve tehnologiya fakultetinde qırımtatar tili 2 sene devamında esas fen olaraq teren ögrenile. Qalğan fakultetlerde ise fakultativ şeklinde.

Qırım müendislik ve pedagogika universiteti yanında Qırımtatar tili ve edebiyatı ilmiy-araştırma merkezi çalışmaqta. Merkezniñ maqsadı - qırımtatar tili ve edebiyatını, tarihını, medeniyetini tiklev ve inkişaf ceryanını ilmiy teminlevdir. Qırımtatar alimler-filologlarnıñ ilmiy işlerini, cenkten evel edebiy klassiklerimizniñ eserlerini neşirge azırlav ve neşir etüv, pedagogik kadrlarnıñ ilmiy seviyesini yükseltüv, milliy mektepler, QMPUti ve TMUniñ qırımtatar tili ve edebiyatı fakultetleri içün dersliklerni ve qullanmalarnı tertip etmek maqsadınen ilmiy bazanı teşkil etmektir. Merkez dört bölükten ibaret: qırımtatar tili bölügi; qırımtatar edebiyatı ve folklorı bölügi; tarih bölügi;

medeniyet bölügi.

Belli ki, bu sene milliy tasil Köntseptsiyasına Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Yuqarı Şurası qoltuttı, amma bu Köntseptsiyanı ömürge keçirmek içün çoq areketler yapmaq kerek. Qırımtatar halqınıñ Milliy Meclisi, cemaat teşkilâtlarımız, ziyalılarımız, alimlerimiz ögünde daa çoq ciddiy çezilmegen problemalar tura, olarnıñ arasında:

- qırımtatar tiliniñ devlet statusı meselesi;

- tasil sistemasında qırımtatar tiliniñ mecburiy fen olaraq oqutılması;

- qırımtatar tiliniñ bütün saalarda işletilmesi.

1997 senesi aprelniñ 9-nda Qırım Yuqarı Şurası tarafından qırımtatar tiliniñ elifbesi aqqında qarar qabul etildi. Bu qararnıñ 2maddesinde "qırımtatar tili yazısınıñ yañı elifbege keçüvini etaplı şekilde ömürge keçirmek ve 2002 seneniñ sentâbr ayına qadar yekünlemek" dep yazıla. Bugüngece devlet tarafından bu saada iç bir şey yapılmadı. Qırım müendislik ve pedagogika universiteti qırımtatar ve türk filologiyası fakulteti tarafından, tilimizniñ havflı alını köz ögüne alaraq, bir sıra tedbirler keçirildi ve daa devam etecek. Olarnıñ arasında – yazımıznı latin urufatına keçüv meseleleri, çünki bu yazı bütün dünyada yaşağan qırımtatarlarnı birleştirecek esas vastalardan biridir. Ve, elbette, edebiy til birligi.

Bir qaç sene içinde QMPUnıñ qırımtatar ve türk filologiyası fakulteti Romaniya diasporamıznen tasil saasında işbirligi qurdı. Bu işbirligi neticesinde universitetimizniñ ocaları Dobrucada qırımtatar tili ocaları içün dersler alıp bardılar, Eski Qırımnıñ milliy mektebinde Romaniyadan kelgen ocalar içün seminar keçirildi. Bu seminarda oqutuv programmaları, latin urufatında dersliklerni azırlav, qırımtatar tiliniñ ögretüv usuliyeti kibi meseleler muzakere etildi. Ondan ğayrı, qırımtatar ve türk filologiyası fakultetiniñ alimleri ve ocaları tarafından latin urufatında "Qırımtatar tiliniñ imlâ ve punktuatsiya qaideleri" leyhası azırlandı. Bu leyhanıñ taqdimi Qırımda ve Romaniyada ötkerildi. Türkiyeden, Romaniyadan, Azerbaycandan kelgen alimler müsbet taqrizlerinen leyhağa qol tuttılar. Bugün de bu saada iş devam etmekte.

Halqımıznıñ vatanına avdet olğan devrini talil etsek, bizim tasilimiz ve tilimizniñ kelecegi, şübesiz, bizim siyasetçiler ve ziyalılarımız, alimlerimiz ve ocalarımıznıñ faaliyetinen bağlıdır.

 

Qullanlğan edebiyat:

 1.      Ганкевич В.Ю. На службе правде и просвещению: Краткий биографический очерк Исмаила Гаспринского /1851-1914/ Вступ. статья А.Р. Эмирова. – Симферополь: Доля, 2000. – 328с.

2.      Репресированное поколение крымскотатарских общественно-политических деятелей, подвижников науки и культуры. Материалы Международной конференции 28-29 мая 1999года /Сеитбекиров Эльдар.– Симферополь: Крымское учебно-педагогическое государственное издательство, 2001. – 300с.

3.      Исмаил Асан-огълу Керим. Библиографик сечмелер.- Акъмесджит: Къырым девлет окъув-педагогик нешрияты, 1994. – 57с.

4.      Українська мова та національні меншини: Збірник доповідей науково-практичної конференции. – Миколаїв: Атол, 2008. – 192с.

5.      Чубаров Э. 4-ый Курултай крымскотатарского народа. Третья сессия (10-12 сентября 2004г.) Документы и материалы. – Симферополь: Изд-во «Оджакъ», 2004. – 183с.