№
|
Tarihı
|
Luğatlar
|
Müellifi
|
1
|
1936
|
Russko-tatarskiy terminologiçeskiy slovar po yazıku
i yazıkoznaniyu
|
Batırmurzayev A.N.,
İslâmov A.
|
2
|
1936
|
Russko-tatarskiy terminologiçeskiy slovar po
literature i literaturovedeniyu
|
Batırmurzayev A.N., Mihaylov P., Asanov A.
|
3
|
1936
|
Tatar tiliniñ imlâ luğatı
|
Kürkçi U.O.
ve digerleri.
|
4
|
1941
|
Biologiya terminleri luğatı
|
Blâher, L., Bahtişayev A.
|
1940-1941-nci oquv yıllarında Qırımda 371 qırımtatar
mektebinde 46 biñden ziyade qırımtatar talebesi oquy ediler.
1940-1941-nci oquv yıllarında Qırımda 371 qırımtatar
mektebinde 46 biñden ziyade qırımtatar talebesi oquy ediler. Maarif saasında
olğan bütün bu yeñişler 1944 senesi yoq etildi.
Sürgünlük
devri
Sürgünlik topraqlarında halqımız Vatanımızğa qaytmaq
maqsadınen yaşadı ve menligimizni, tilimizni saqlap qalmaq içün küreşti. Halqımıznıñ
tasil meselesinen sürgünlikte NKVD organları ve Köçürüv idaresi tek 1945
senesiniñ baarinde oğraşmağa başladılar. Sürgünlikniñ birinci yılları balalarnıñ
çoqusı mektepte oqumay edi. Misal olaraq, Taşkent oblastında 1945 -1946
seneleri 9120 mektep çağındaki qırımtatar balalarından tek 2519 mektepke
qatnamağa başladılar. 1947 senesi de balalarnıñ bayağı qısmı mektepke qatnap
olamay ediler. Bunıñ sebebi – sürgün etilgenlerniñ pek alçaq ve acınıqlı
yaşayış seviyesi. Açlıq, balalarnıñ zayıf sağlığı. Çoqusı qorantalarda ana-babalarnıñ
ölümi. Böyle vaziyette ösmürler çalışmağa mecbur edi. Bu devletniñ bizim
halqımızğa munasebetiniñ köstergiçidir. Atta 1952 senesi mektep çağındaki qırımtatar
balalarınıñ 20% oquvğa celp etilmegen edi.
1956 senesine qadar qırımtatar tilinde bediiy, ilmiy,
oqutuv edebiyatnı neşir etmek, ana tilinde gazeta ve mecualarnı çıqarmaq imkân
yoq edi. "Qırım, qırımtatar" sözlerini añmaq bile yasaq edi.
1960-ncı senelerde "Qaytarma" ansambli ve
qırımtatar tilinde radioyayınlar teşkil oluna, "Lenin bayrağı" gazetası
çıqıp başlay. Nizami adına Taşkent devlet pedagogika institutında rus ve tatar
filologiyası fakultetini açıla. Mında qırımtatar tili ve edebiyatı ocaları
azırlana edi.
1976 senesi qırımtatar tilinde "Yıldız"
edebiy-bediiy mecmua çıqıp başlay.
1970-nci – 1980-inci seneleri qırımtatar halqı toplu
yaşağan yerlerde (Taşkent şeerinde - 58-sanlı mektep, Samarqand şeerinde,
Sırdarya oblastınıñ Bayaut-1 sovhozında -13-sanlı mektep) mekteplerde qırımtatar
tili ve edebiyatı dersleri ögretilip başlay.
Sürgünlikte qırımtatar tilinde mektepler içün tek üç
derslik neşir etile. Bu 3 sınıflar içün "Ana tili" dersligi,
müellifleri – M.Mujdabayev, Yu.Bolat; 4 sınıf talebeleri içün "Ana
tili" dersligi, müellifleri - M.Mujdabayev, Yu.Bolat; 4-7sınıflar içün
"Tuvğan edebiyat" dersligi, müellifleri – A.Baliç, Yu.Bolat, R.Fazıl.
Aliy oquv yurtları içün qırımtatar tilinde 1971senesi
"Edebiyat hrestomatiyası" dersligi neşir etile, tertip eticiler:
Abdulla Dermenci, Abdulla Baliç, Cafer Bekirov.
Avdet deviri
Çoq yıllar devamında Qırımtatar milliy areketiniñ
küreşi neticesinde, 80-nci seneleriniñ soñunda halqımız kütleviy sürette
Qırımğa qaytmağa başladı. Halqımıznıñ ögünde turğan müim meselelerden biri –
qırımtatar tilinde tasil sistemasını tiklemek ve halqımıznı halq olaraq
saqlağan, ecdatlarımıznıñ asabalığını, urf-adetlerini, tarihımıznı,
medeniyetimizni qaytarğan ana tilimizni canlandırmaq kerekligi oldı.
Tasil – bu millet yaşayışınıñ keyfiyeti; onsız insan
özüni şahıs olaraq, öz halqınıñ temsilcisi olaraq saqlap olamaz, inkişaf etmez.
Gessen qayd etkeni kibi "Tasil tek o vaqıt
aqiqaten milliy, ne vaqıt o – yahşı tasil, ne vaqıt o ilmiy, bediiy, ahlâq
talaplarına uyğun ola".
Qırımda qırımtatar tilinde tasil sistemasınıñ şimdiki
küñde esas meselelerinden biri - bu ana tilini ögrenüvden ana tilinde tasil
almaq keçirilüvini ömürge keçirmek.
Vatanımızğa qaytıp kelgenimizge 23 yıl ola. Milliy
tasil ve qırımtatar tiliniñ ögrenilüvi nasıl alda olğanlarını aytacaq olsaq, böyle
yönelişlerni qayd etmeli:1.Balalar bağçası; 2.Rus tili mekteplerinde ana tili
ve edebiyatını fen olaraq ögretilüvi; 3. Milliy mektepler;4. Eki ve üç tilli
mektepler; 5.Aliy oquv yurtları.
Er bir bala mektepke barmazdan evel, qorantada, mektep
çağına qadar müessiselerde kerekli azırlıqnı körmek kerek. 90-ncı seneleri Qırımda
bala bağçalarında qırımtatar tilinde milliy gruppalarnıñ sayısı 50 yaqın edi.
Şimdiki vaqıtta ise Qırım boyunca bala bağçalarında milliy gruppalarnıñ sayısı eksile
ve bugüngece ayrı bir qırımtatar milliy bağçası açılmadı.
Qırım Muhtar Cumhuriyetinde mekteplerde qırımtatar
tiliniñ fakultativ şeklinde ögrenilüvi 1988 senesi başlana.
1990-1991 oquv yılında qırımtatar tilinde oqutılğan 3sınıf
açıla. Umumen, bu sınıflarda 78 talebe tasil ala.
1993 senesi Qurman rayonınıñ Oktâbrskaya qasabasında
birinci milliy mektep açıla.
Milliy mekteplerniñ esas ğayesi – milliy tasilni
tiklemek ve oqutuv ceryanını tuvğan ana tilimizde alıp barmaq.
Bugünki künde Qırımda 15 milliy mektep çalışıp
kelmekte.
Bu mekteplerde 2845 bala yani tek 8% tasil ala.
2747 bala 239 milliy sınıfta 2 tilli (qırımtatar,
rus), (rus, ukrain) ya da 3 tilli (qırımtatar, rus, ukrain) mekteplerinde
oquylar.
Qalğanlar arasında 21421 bala ana tilimizni
mekteplerde fen olaraq ögreneler.
Bu mekteplerde mıtlaqa qırımtatar talebeleri bar, amma
talebelerniñ ana tiline ögrenüvi çoqusı mektep memuriyetine bağlı.
2009/2010 oquv yılında umumtasil oquv yurtlarınıñ iş
oquv planları Ukraina Tasil ve İlim nazirligi tarafından azırlanğan oqutuv planları
esasında Qırım Muhtar Cumhuriyeti tasil ve ilim nazirligi öz tevsiyelerini
azırladı.
Bu tevsiyelerde başlanğıç 1–4 sınıflar ve 10–12
sınıflar içün qırımtatar tili dersleri aqqında asıl da iç bir añlatma yoq.
5–9 sınıflarda ise qırımtatar tili derslerini
"Ekinci çetel tili" yerine aftada eki ders olaraq kirsetilmesi
tevsiye etile.
Qırımtatar tilinde tasil sistemasını derslik ve oquv
qullanmalarınen teminlev.
Umumtasil ceryanınıñ esas elementi – bu oqutuv
programması ve derslik. Olar umumtasil standartlarını ömürge keçirilmesiniñ esas
vastasıdır.
"Tiklenüv" Halqara Fondunıñ madiy yardımı ile
mektepler içün bir sıra ana tili ve edebiyatı derslikleri ve qullanmalar neşir
etildi. Amma olarnıñ tirajı 1000 nushanı teşkil ete edi.
Qırım Tasil ve İlim Nazirliginde qırımtatar tilinde derslik,
oquv edebiyatı ve luğatlarnı neşirge azırlav boyunca İlmiy-usuliy keñeşi iş
alıp bara.
Şimdiki vaqıtta umumtasil oquv müeesiseleriniñ
talebeleri 1 sınıftan 11 sınıfqa qadar qırımtatar tili ve edebiyatı
dersliklerinen tolusınen teminlengen dep aytmaq mümkün. Olarnıñ müellifleri
E.Aqmollayev, A.Veliullayeva, S.Harahadı, A.Kökiyeva, A.Memetov, L.Aliyeva,
S.Settarova, M.Settarova ve digerleri. Başqa fenler boyunca rus tilinden
tercime etilgen derslikler qullanıla. Bu dersliklerni tercime etkenler -
A.Veliyev, N. Seitâğyayev, Q.Salâdinov ve dig.- qırımtatar komponentini de
kirsettiler.
Amma milliy tasilimizni ve qırımtatar tiliniñ
ögrenüvini kerekli seviyege köterilmesi içün daa çoq problemalarnı çezmek
kerek.
Bugüngece mektep çağına qadar müessiseler, mektepler
içün dersliklerni, oqutuv qullanmalarnı azırlağan merkez teşkil etilmedi; çeşit
fenler boyunca mütehassıslar, fenler boyunca derslikler, terminologik luğatlar
azırlanmadı; mektep çağına qadar balalar içün bala edebiyatı neşriyatını teşkil
etilmedi; mekteplerniñ tiplerine köre, oquv programmaları ve derslikler
azırlanmadı ve ilh.
Milliy tasil sisteması içün pedagogik kadrlarnı
azırlamaq – ğayet müim bir vazifedir.
Künümizde bu vazifeni, esas olaraq, Qırım müendislik ve
pedagogika universiteti ömürge keçire.
Bala bağçaları içün terbiyeciler ve başlanğıç sınıf
ocaları, defektologlar pedagogika ve psihologiya fakultetinde azırlana.
Qırımtatar tili ve edebiyatı ocaları – qırımtatar ve
türk filologiyası fakultetinde azırlana.
Üç seneden berli tarih feni ocaları azırlanmaqta.
Müendislik ve tehnologiya fakultetinde qırımtatar tili
2 sene devamında esas fen olaraq teren ögrenile. Qalğan fakultetlerde ise
fakultativ şeklinde.
Qırım müendislik ve pedagogika universiteti yanında Qırımtatar
tili ve edebiyatı ilmiy-araştırma merkezi çalışmaqta. Merkezniñ maqsadı -
qırımtatar tili ve edebiyatını, tarihını, medeniyetini tiklev ve inkişaf
ceryanını ilmiy teminlevdir. Qırımtatar alimler-filologlarnıñ ilmiy işlerini,
cenkten evel edebiy klassiklerimizniñ eserlerini neşirge azırlav ve neşir etüv,
pedagogik kadrlarnıñ ilmiy seviyesini yükseltüv, milliy mektepler, QMPUti ve
TMUniñ qırımtatar tili ve edebiyatı fakultetleri içün dersliklerni ve
qullanmalarnı tertip etmek maqsadınen ilmiy bazanı teşkil etmektir. Merkez dört
bölükten ibaret: qırımtatar tili bölügi; qırımtatar edebiyatı ve folklorı
bölügi; tarih bölügi;
medeniyet bölügi.
Belli ki, bu sene milliy tasil Köntseptsiyasına Qırım
Muhtar Cumhuriyetiniñ Yuqarı Şurası qoltuttı, amma bu Köntseptsiyanı ömürge
keçirmek içün çoq areketler yapmaq kerek. Qırımtatar halqınıñ Milliy Meclisi, cemaat
teşkilâtlarımız, ziyalılarımız, alimlerimiz ögünde daa çoq ciddiy çezilmegen
problemalar tura, olarnıñ arasında:
- qırımtatar tiliniñ devlet statusı meselesi;
- tasil sistemasında qırımtatar tiliniñ mecburiy fen
olaraq oqutılması;
- qırımtatar tiliniñ bütün saalarda işletilmesi.
1997 senesi aprelniñ 9-nda Qırım Yuqarı Şurası
tarafından qırımtatar tiliniñ elifbesi aqqında qarar qabul etildi. Bu qararnıñ
2maddesinde "qırımtatar tili yazısınıñ yañı elifbege keçüvini etaplı
şekilde ömürge keçirmek ve 2002 seneniñ sentâbr ayına qadar yekünlemek"
dep yazıla. Bugüngece devlet tarafından bu saada iç bir şey yapılmadı. Qırım
müendislik ve pedagogika universiteti qırımtatar ve türk filologiyası fakulteti
tarafından, tilimizniñ havflı alını köz ögüne alaraq, bir sıra tedbirler
keçirildi ve daa devam etecek. Olarnıñ arasında – yazımıznı latin urufatına
keçüv meseleleri, çünki bu yazı bütün dünyada yaşağan qırımtatarlarnı
birleştirecek esas vastalardan biridir. Ve, elbette, edebiy til birligi.
Bir qaç sene içinde QMPUnıñ qırımtatar ve türk
filologiyası fakulteti Romaniya diasporamıznen tasil saasında işbirligi qurdı.
Bu işbirligi neticesinde universitetimizniñ ocaları Dobrucada qırımtatar tili
ocaları içün dersler alıp bardılar, Eski Qırımnıñ milliy mektebinde Romaniyadan
kelgen ocalar içün seminar keçirildi. Bu seminarda oqutuv programmaları, latin
urufatında dersliklerni azırlav, qırımtatar tiliniñ ögretüv usuliyeti kibi
meseleler muzakere etildi. Ondan ğayrı, qırımtatar ve türk filologiyası
fakultetiniñ alimleri ve ocaları tarafından latin urufatında "Qırımtatar
tiliniñ imlâ ve punktuatsiya qaideleri" leyhası azırlandı. Bu leyhanıñ
taqdimi Qırımda ve Romaniyada ötkerildi. Türkiyeden, Romaniyadan, Azerbaycandan
kelgen alimler müsbet taqrizlerinen leyhağa qol tuttılar. Bugün de bu saada iş
devam etmekte.
Halqımıznıñ vatanına avdet olğan devrini talil etsek,
bizim tasilimiz ve tilimizniñ kelecegi, şübesiz, bizim siyasetçiler ve
ziyalılarımız, alimlerimiz ve ocalarımıznıñ faaliyetinen bağlıdır.
Qullanlğan edebiyat:
1.
Ганкевич В.Ю. На службе правде и просвещению:
Краткий биографический очерк Исмаила Гаспринского /1851-1914/ Вступ. статья
А.Р. Эмирова. – Симферополь: Доля, 2000. – 328с.
2.
Репресированное поколение крымскотатарских
общественно-политических деятелей, подвижников науки и культуры. Материалы
Международной конференции 28-29 мая 1999года /Сеитбекиров Эльдар.– Симферополь: Крымское учебно-педагогическое государственное
издательство, 2001. – 300с.
3.
Исмаил Асан-огълу Керим. Библиографик
сечмелер.- Акъмесджит: Къырым девлет окъув-педагогик нешрияты, 1994. – 57с.
4. Українська мова та національні меншини: Збірник доповідей
науково-практичної конференции. – Миколаїв: Атол, 2008. – 192с. 5. Чубаров Э. 4-ый Курултай крымскотатарского народа. Третья сессия (10-12
сентября 2004г.) Документы и материалы. – Симферополь: Изд-во «Оджакъ», 2004. – 183с.
|