КЪЫРЫМТАТАР ЯЗЫСЫНЫНЪ ЛАТИН ЭЛИФБЕСИНЕ

КЕЧИРИЛЬМЕСИНИНЪ ЛИНГВИСТИК ЭСАСЛАРЫ

             Эр бир тильнинъ фонетик системасы, асырлар девамында шекилленип, тильнинъ озьгюнлигини ярата. Элифбе, графика бельгилерининъ системасы, язы аньанелери тиль системасындан тыш олгъан (экстралингвистик) факторларнынъ тесирине даа чокъ огърай. Белли олгъаны киби, тюркий тиллернинъ элифбелери де бойле факторларнынъ тесиринде булунып, сонъки юз йыл ичинде учь кере денъиштирильген эдилер.

            Ильмий бакъымдан эсасландырылгъан графиканы тертип этмек ичюн тильшынаслыкъта бойле принциплер ишлеп чыкъарылгъан:

            а) эр бир ариф сес косьтермек керек, сес косьтермеген арифлер олмамакъ керек;

            б) эр ариф эки я да зияде сеслерни дегиль де, тек бир сесни костермек керек;

            в) эр ариф, не ерде къулланылгъанына бакъмадан, фаркълы сеслерни дегиль де, айны сесни косьтермек керек [1, c. 60].

            Язы системаларда бу принциплерни ерине кетирип тутмакъ къыйындыр. Дюнья тиллери къуллангъан элифбелернинъ чокъусы эр бир тиль ичюн махсус уйдурылгъан элифбе олмайып, алынгъан ве тильнинъ сеслер системасына келиштирильген элифбелердир. "Эр графема эр вакъыт айны фонеманы косьтермели" принципине энъ якъын олгъан язы системалары финн ве тюрк тиллерининъ язы системаларыдыр, шу принциптен энъ узакъ олгъан инглиз тилининъ язысыдыр [1, c. 100]. Язы системасы чокъ кере денъишкен тиллер ичюн янъы элифбе тертип этильгенде я да къулланылып кельген элифбе эйилештирильгенде графиканынъ ве имлянынъ тильнинъ табиатына уйгъун олгъаныны козь огюне алынмалыдыр.

            Къырымтатар язысы тарихындан араб графикасы эсасында, латин графикасы эсасында ве кирилл элифбеси эсасында шекилленген язы системалары беллидир.

            Араб язысы тюркий дюньягъа, шу сырада Къырымгъа, ислям дининен келип, чокъ асырлар девамында джемиетнинъ ичтимаий ве медений ихтияджларыны темин эте эди. Къырымтатар эдебиятынынъ, рухий медениетининъ къыйметли абиделери араб язысы иле язылгъандырлар.

            Графика бильгиси джиэтинден араб графикасы тюркий тиллернинъ тутукъ сеслер системасы ичюн келишикли эди. Онда тильарты к, г (گ), терен тильарты [къ],[гъ] (ق, غ)  [нъ] (ڭ) тутукъ сеслери ичюн де махсус ишаретлер мевджут. Араб язысы темелинде консонант язы олып, тюркий тиллернинъ созукъ сеслерини косьтермекте чокъ зорлукълар ортагъа чыкъара эди, чюнки тюркий тиллерде созукъ сеслер баш роль ойнайлар ве тутукъ сеслернинъ айтылув хусусиетлерини бельгилейлер; тюркий тиллерде укюм сюрген сингармонизм къануниети де созукъ сеслернинъ хасиетлерине багълыдыр.

            Узун вакъыт ичинде араб уруфаты къырымтатар тили ичюн денъишмелерсиз къулланыла эди, онъа тек фарс элифбесинден ﭗ (п), ﭺ (ч), ﮒ (г), ﮋ (ж) тутукъ сеслерни ифаде эткен бир къач къошма ариф кирсетильген эди. XIX асырнынъ сонъунда исе араб элифбеси эсасындаки имля исляхат олунып башлады. Шу исляхатнынъ башында мешур маарифчи Исмаил Гаспринский тура эди. Онынъ къайд эткенине коре, къырымтатар тилинде 8 созукъ фонеманы  языда косьтермек ичюн араб элифбесинининъ учь арифи къулланыла эди, язгъанда да созукъ сеслернинъ чокъусы косьтерильмей эди. Бойле имля эксикликлеринден къачынмакъ ичюн И. Гаспринский савтий усулны ашламакъ теклиф этти. Араб элифбеси ве имля къырымтатар тилинде 1928 сенесине къадар къулланылып кельген эди.

            1920-нджи сенелери тюркий тиллернинъ чокъусы латин графикасына кечмеге башлайлар. Бундан эвель чокътан чокъ музакерелер, конференциялар, мушаверелер, азырланма ишлери кечирильген эди. Кечкен асырнынъ 20-нджи сенелери тилимизнинъ имля меселелерине багъышлангъан ильмий конференциялар кечирильген эди. Биринджи имля конференциясы 1927 сенеси сентябрьнинъ 10-13 куньлери Акъмесджитте откерильди. Шу конференцияда Я. Байбуртлы, Б. Чобан-заде, А.С. Айвазов, У. Ипчи, Н. Джемалетдинов, М. Недим киби марузаджылар къырымтатар тили имлясынынъ тюрлю меселелерине багъышлангъан чыкъышлар яптылар [2, с. 148-149]. Къырымтатар тилине келиндже, буюк алимлеримизнинъ гъайретлери иле тилимизнинъ сеслер системасына энъ чокъ келишкен элифбе ве имля къаиделери тертип этильген эди. Амма бу элифбе олгъаны 10 йыл къулланылып кельди. Шуны да къайд этмелимиз ки, бир чокъ къырымтатар зиялылары араб элифбесининъ денъиштирильмесине къаршы чыкъкъан олсалар да, о заманлар ичюн латин язысына кечюв илериджи бир адисе эди.

            Къырымтатар язысынынъ кирилл  язысына кечирильмеси акъкъында 1938 сенесининъ къарары исе алимлер огюнде къыйын вазифе къойды. Тюркий тиллерден, шу джумледе къырымтатар тилинден бир сыра типологик чизгилер иле фаркъ эткен рус тилининъ элифбесини къырымтатар тилине келиштирмек меселеси ортагъа чыкъты. Къырымтатар тили ичюн кирилл элифбесининъ энъ аз келишкен варианты къабул олунгъан эди, онъа къырымтатарджадаки [ö], [ü] сеслери ичюн махсус арифлер кирсетильмеген эди, [c], [ğ], [q], [ñ] сеслери исе эки бельгиден тертип этильген арифлер иле косьтерильмеси теклиф этильди.

            Шунынъ ичюн де тюркий тиллернинъ язысы къулланылып кельген йыллары бир сыра алимлер ве джемаат векиллери элифбелернинъ мукемеллештирилюв меселесини дефаларджа котере эдилер. Бу меселе махсус тюркологик конференцияларда музакере этилип, элифбелерни эйилештирюв лейхалар теклиф этиле эди, къырымтатар имля къаиделери денъиштириле эди [3].

            Белли олгъаны киби, язы меселеси миллетнинъ рухий медениетининъ меселелеринден бирисидир. Шу себептен де бугунь де бугунь латин элифбесине кечюв заруриети тилимизнинъ озьгюнлиги сакъланмасы ве илерилемеси иле догърудан-догъру багълыдыр. Латин элифбесине кечювнинъ тарафдарлары олгъан алимлер салмакълы ве акълы бир делиль кетирелер: кирилл элифбеси эсасында тертип этильген къырымтатар элифбеси къырымтатар сеслер системасыны уйгъунсыз шекильде акс эте ве къырымтатар имлясыны къарыштыра, муреккеплештире.

            Тильнинъ фонетик системасы дегенде, тильдеки сеслернинъ сайысы, артикуляцион-акустик хасиетлери, сёздеки ерлери, созукъ ве тутукъ сеслернинъ нисбети, эджаларнынъ типлери, сёз ичинде тутукъ сеслернинъ йыгъылмасы ве бу киби хусусиетлер назарда тутула.

            Къырымтатар тили акъкъында айтаджакъ олсакъ, о, сеслер системасынынъ хусусиетлерине коре дигер тюркий тиллерден белли бир дереджеде айырылып тура. Къырымтатар тилиндеки [ö] [ü] созукълары танълай хусусиетлерине коре бираз денъишкенлер, даа арт  сеслер киби теляффуз этиле башлагъанлар. Умумтюркий сёзлернинъ фонетик корюниши денъишти: köy – kŏy, göl – gŏl, tüş – tŭş, kül – kŭl ве башкъ.

            Къырымтатар тили фонетик системасынынъ озьгюнлиги оны сойдаш олмагъан тиллернен къаршылаштыргъан заманда ачыкъ-айдын корюнип тура. Бойледже, къырымтатар ве рус тиллерининъ фонетик системалары пек фаркъ эте; эм рус, эм къырымтатар тиллери ичюн кирилл элифбеси къулланыла. Къырымтатар ве рус тиллери арасында онларджа фонетик фаркълыкъларны косьтермек мумкюн. Энъ эвеля, къырымтатар ве рус тилиндеки сеслернинъ сайысы ве тертиби фаркъ эте: къырымтатар тилинде 31 фонема – 8 созукъ ве 23 тутукъ; рус тилинде 43 фонема – 6 созукъ, 37 тутукъ бардыр. Корьгенимиз киби, къырымтатар ве рус тиллеринде созукъ ве тутукъ сеслернинъ нисбети пек фаркълыдыр. Бу фаркълылыкъ тиллернинъ типологик озьгюнликлери, созукъ ве тутукъ фонемаларнынъ хусусиетлери иле багълыдыр.

Къырымтатар тилининъ созукъ сеслеринден рус тилининъ созукъ сеслерине артикуляцион-акустик аляметлерине коре <е>, <u>  ве <o> фонемалары энъ якъындырлар. Къырымтатар тилиндеки <а> сеси исе рус тилиндекине коре даа арт, кери артикуляциягъа маликтир; <ö> ве <o>, <ü> ве <u> сеслери озь хасиетлерине коре фаркъланалар: къырымтатарджа kör- "видеть, смотреть", böl- "делить", göl "озеро", русча корь, боль, голь; къырымтатарджа tüş "сон", kül "зола" tük "щетина, ворс", русча тушь, куль, тюк. Къырымтатар тилининъ <ı> созукъ фонемасы  ве рус тилининъ <ы> фонемасы да артикуляцияларына коре фаркълылар, къырымтатарджада <ı> къыскъаджа ве кери, арт сесидир: къырымтатарджа: sır "тайна, секрет",  qın "стручок, ножны", ırım "колдовство, заговор", pıçqı "пила" , русча сыр, мыло, ты ве башкъ. Анълашылгъанына коре, эки тиль сыкъы мунасебетлерде булунгъан алда, хасиетлерине коре фаркълы олгъан сеслернинъ айны арифлер иле косьтерильмеси сеслернинъ къарышып къалмасына ве тиллернинъ бозулмасына кетирме мумкюн [5, c. 60-61].

            Къырымтатар ве рус тиллерининъ тутукъ сеслер системаларыны къаршылаштырсакъ да чокъ фаркъ эткенлерини корермиз. Энъ эмиетлиси шу ки, рус тилинде тутукъ сеслер муим бир хасиетлери иле – къатты я да йымшакъ олмакълары иле айырылып туралар. Яни рус тилинде къатты тутукъ фонемалар ве йымшакъ тутукъ фонемалар мевджут (мат' – м'ат', дал - дал', сад – с'ад' ве башкъ. ). Къырымтатар тилинде йымшакъ тамакъ тутукълары айры фонемалар оларакъ ёкъ, шунынъ ичюн де къырымтатарлар рус йымшакъ тутукъларнынъ орфоэпик нормаларыны толу менимсеп оламайлар, д', т', л', м' сеслерни менимсемекте къыйналалар. Дигер тарафтан, къырымтатар тилининъ теляффуз къаиделери бозула, бир сыра сёзлерде рус тамакъ (йымшакъ) тутукълары айтыла: d'emir, t'eren: d'eñiz ве башкъ. Къырымтатар ве рус тиллерининъ бу фаркълылыкълары тиллернинъ типологик хусусиетлерине багълыдыр. Бундан да гъайры, типологик бакъымдан созукъ сеслери тутукъ сеслерге нисбетен чокъча олгъан тиллерде (меселя, къырымтатар тилинде), созукъ сеслер фааль, тутукълар да пассив олалар, созукълар азджа олгъан тиллерде исе (меселя, рус тилинде) тутукълар актив олурлар [4, c. 222]. Къырымтатар тилинде тутукъ сеслернинъ айтылувы созукъ сеснинъ хасиетине багълы, тутукълар исе къаттылыкъ/йымшакълыкъ аляметине коре фаркъланмайлар (bar - ber, soz – söz, tur - tür ве башкъ). Рус тилинде исе, алты созукъ фонема олып, тутукъ сеслер эмиетли роль ойнайлар ве созукъларнынъ къаттыджа я да йымшакъча айтылмасына тесир этелер. Шу себептен де кирилл элифбеси къырымтатар  ве, умумен, тюркий тиллер ичюн эльверишли дегильдир.

            Рус кирилл эифбесинде йымшакъ тутукъларны косьтермек ичюн махсус бельгилер ёкъ. Йымшакъ тутукъларны косьтермек ичюн йымшакълыкъ ишарети (быль, синь, ходьба); махсус е, ё, ю, я арифлери (мяч, полёт, тюль) къулланалар. Бу бельгилер къырымтатар тилининъ кирилл элифбесине де кирсетильгенлер ве имлямызда чокъ къалабалыкъ догъуралар, оны къыйынлаштыралар, ниает, тилимизнинъ озьгюнлигини бозалар.

            Шунынъ ичюн де белли тюкшынаслар кирилл элифбесине денъишмелер кирсетмек заруриети акъъкында меселени котере эдилер. Меселя, Н. А. Баскаков, тюркий сёзлерни эджаларгъа больгенде, оларнынъ морфемик теркиби бозулмамакъ керек, ве шу себептен тюркий тиллернинъ элифбелеринде  е, ё, ю, я арифлернинъ къулланылмасы догъру олмагъаныны къайд эткен эди [3, c. 29].

Рус тилининъ элифбесинде  е, ё, ю, я арифлери созукъ сеслернинъ й тутугъы иле бирлешмелерни де ифаде этелер: йе, йо, йу, йа.

            Къырымтатар элифбесинде е, ё, ю, я графемаларынынъ вазифелерини ачыкълайыкъ.

            Къырымтатар тилинде е, ё, ю, я арифлери сёз я да эджа башында  й сесининъ созукъ сеслернен бирлешмелерини ифаде этелер: е – й+е,  я – й+а ( ель ~yel, ярын ~yarın); ё, ю арифлери исе й сесининъ эм ог сыра, эм арт сыра созукъларнен бирлешмелерни ифаде этелер: (ёргъан ~ yorğan, ёнелиш ~ yöneliş, юзюк ~ yüzük, юва ~ yuva).  Арифлернинъ бойле къулланувы имлянынъ муреккеплешмесине алып келе. Бир сыра адиселерде, й арфи ог сыра созукъларынен бирлешип кельгенде, йымшакълыкъны косьтермек ичюн даа йымшакълыкъ ишарети де къулланыла: юзь, юрь-, юнь ве башкъ. Бу да озь невбетинде йымшакълыкъ ишаретининъ огюндеки тутукъ сеснинъ янълыш тарзда – йымшакъ айтылмасына, яни, теляффузнынъ бозулмасына кетире.

            Кирилл элифбесининъ Ее арифи къырымтатар тилинде бойле алларда къулланыла: а) сёз ве эджа башында йе сеслер бирлешмесини косьтере (ер, емек); б) сёз ичинде е сесини косьтере (терен, севмек). Демек, бу арифнинъ эки вазифеде къулланмасы элифбе тертип этюв принциплерине зыт келе (эр ариф тек бир сесни косьтермек керек).

            Ёё арифи рус тилинде тутукънынъ йымшакълыгъыны я да йо сеслер бирлешмесини косьтерсе, къырымтатар язысында а) сёз я да эджа башында й сесининъ ог сыра я да арт сыра созукъ сеси иле бирлешмесини ифаде эте (ёргъан, ёл, ёкъ, ёнельмек); б) сёз ичинде ог сыра ö сесини косьтере (дёрт, чёль, сёндюрмек).

            Юю арифи бойле вазифелерде къулланыла: а) сёз я да эджа башында й сесининъ ог сыра я да арт сыра созукъ сеси иле бирлешмесини ифаде эте (юкъары, аюв, юрек, буюк); б) сёз ичинде ог сыра ü сесини косьтере (дюльбер, тюр, олюм, чюрюк).

            Яя арифи къырымтатар язысында а) сёз я да эджа башында йа сеслер бирлешмесини косьтере (яз, якъын, дерья, таякъ); б) араб, фарс ве рус тиллеринден кирген сёзлерде йымшакъ айтылгъан а сесини косьтере (тюкян, илян, кяр).

            Демек, бу арифлернинъ эки вазифеде къулланмасы элифбе тертип этюв принциплерине зыт келе (эр ариф тек бир сесни косьтермек керек).

            Кирилл элифбесинде къырымтатар тилининъ хусусий [нъ], [дж], [w], [къ], [гъ] тутукъ сеслернинъ ифаделенмесини де талиль этмек керекмиз.

            Хусусий  [w] сеси къыпчакъ тиллерининъ чокъусында эскитюрк ğ сесининъ денъишмеси нетиджусинде пейда ола: (ağir ~ awır, аğiz ~ awız, sağ ~ saw), бу сес озюнинъ акустик хусусиетлерине коре рус тилиндеки дудакъ-тиш в сесинден фаркъ эте. Дудакъ-тиш в сеси къырымтатар тилинде де алынма сёзлер теркибинде расткеле: вагон, вокзал, вирус, васта ве башкъ. Дудакъ-дудакъ w сеси исе эсасен тюркий асыллы сёзлерде расткеле ве хафиф айтыла: савут (sаwut), cув (suw),  тавукъ (tawuq) ве башкъ. Кирилл элифбесинде эм w, эм де в сеслери айны  Вв арифи иле косьтерилелер, бу исе кене де къырымтатар теляффузына менфий бир сюретте тесир эте.

            Атта къырымтатар тилини яхшы бильген, теляффузлары догъру олгъан  адамлар имля тесиринден бир сыра къырымтатар сёзлеринде (ода, тёпе, оджа, копюр, бугунь киби) рус тилининъ сеслерини айтып башлайлар.

            Къырымтатар тилининъ ö ü сеслери языда эки тюрлю косьтерилелер:  сёз башында о, у арифлери иле (отьмек, орьмек, озь, усть, ушюмек ве башкъ.), сёз я да эджа сонъунда исе ё, о, ю, у арифлери иле (тёкмек, сёнмек, корьмек, голь, тюш, сют, юрьмек, курек, гузель  ве башкъ.). Бу ал (айны сеснинъ фаркълы арифлер иле косьтерильмеси) элифбелерни тертип этюв къаиделерге уйгъун олмай. Бундан да гъайры, ö ü сеслерининъ индже олгъаныны языда косьтермек ичюн йымшакълыкъ ишарети де къулланыла (корьмек, осьмек, куськюн, кузь, усть). Бойле язылув да къырымтатар тилининъ орфоэпик нормаларынынъ бозулмасына ёл ача.

            Кирилл элифбесине эсаслангъан имлянынъ энъ зайыф ери [ö], [ü] созукъларыны косьтермек ичюн махсус арифлернинъ олмагъаныдыр. Бу сеслер арт сыра o u сеслеринден артикуляцион-акустик хасиетлери иле фаркъланалар. Олар ог артикуляциянен (йымшакъча) айтылырлар. Имляда исе хасиетлери фаркълы олгъан сеслер айны арифлер иле косьтерилелер–Оо (къой- ве кой) ве Уу (уч- ве учь). Асыл тюркий ве къырымтатар сёзлернинъ имлясында бу сеслерни сингармонизм къануниетининъ ярдымы иле фаркъ этмеге чареси олса, араб ве фарс тиллеринден алынма сёзлернинъ имлясында бир сыра анълашылмамазлыкълар, уймамазлыкълар мейдангъа чыкъа. Анълашылгъанына коре, бир сыра сунний имля къаиделери олгъанындан себеп къырымтатар тилининъ эсас фонетик къануниети – сингармонизм – акъсамагъа башлай, имля теляффузгъа да менфий тесир эте.

            Тюркий тиллернинъ 1938-1940 сенелери кирилл элифбесине кечирильмеси аджеле япылгъан эди, нетиджеде бири-бирине пек якъын олгъан тюркий тиллернинъ элифбелери пек фаркълы олып къалды. Шу элифбелерде рус элифбесининъ арифлери керек-керекмей алынды, хусусий сеслерни косьтермек ичюн исе тюрлю бельгилер тюшюнип чыкъарылгъан эди. Меселя, къырымтатар тилинде терен тиль арты ğ q ñ ве тиль огю с сеслери гъ, къ, нъ, дж киби диграфлар иле косьтерилелер: къара, агъламакъ, сонъ, джыйын киби.

            Бойледже, къырымтатар тили ичюн къулланылгъан кирилл элифбесининъ талили ашагъыдаки нетиджелер чыкъармагъа имкян бере:

            1. Земаневий рус элифбеси рус тили ичюн гузель келиштирильген олып, къырымтатар тилининъ сеслер системасыны ифаде этмек ичюн бир чокъ къыйынлыкълар догъура, имля муреккеплеше ве, озь невбетинде, орфоэпиягъа менфий тесир эте.

            2. Рус тилиндеки ве къырымтатар тилиндеки сеслер артикуляцион-акустик хасиетлери фаркълы олып, айны арифлер иле косьтерильген алда фонемаларнынъ къарышып къалмасына, ве, нетиджеде, тильнинъ озьгюнлиги гъайып олмасына ёл ача. Бу саеде социолингвистик вазиет денъишкенини де козь огюне алынмалы: даа 70-80 йыл эвельси къырымтатарлар ана тиллерини темелли билип, рус тилини огренген олсалар, шимдики куньлеримизде къырымтатарларнынъ чокъусы тасильни рус я да украин тилинде алалар ве ана тилини темелли бильмейип, рус тили вастасынен огренелер. Бойле вазиетте типологик бакъымдан фаркълангъан эки тиль ичюн айны элифбени къулланув догъма къырымтатар теляффузыны менимсемеге къыйын ола. Онынъ ичюн де элифбени мукемеллештирюв меселеси тилимизнинъ озьгюнлигини сакълап къалмакъ ве илерилетмек киби меселелернен сыкъы багълыдыр.

            1992 сенесинден башлап къырымтатар алимлери ве зиялылары язымызны латин элифбесине кечирип, имляны янъыдан ишлеп чыкъарылгъан латин элифбеси эсасындаки къаиделерге бакъып тизмеге теклиф этелер. Шимди бир чокъ газеталар, китаплар латин графикасында нешир этилелер. Латин элифбесининъ янъы вариантына чокъусы алимлер къол туттылар.

            Янъы латин элифбесининъ мусбет тарафларындан бириси шундадыр ки, онда арткъач олгъан ё, ю, я, ъ, ь киби ишаретлер ёкъ, арифлернинъ сайысы 37ден 31ге къадар эксильтильди. Латин элифбеси тизильгенде имляны тертип этювнинъ ильмий эсаслары ерине кетирильди. Олардан янъыдан къурулгъан къырымтатар язысы ичюн энъ муим принцип "эр бир ариф эр даим айны бир фонеманы косьтермели" деген принциптир, яни, тильнинъ эр бир фонемасы ичюн элифбеде айры ариф олмакъ керектир.

            Созукълар. Къырымтатар тилининъ секиз созукъ фонемасы янъы латин элифбесинде  секиз ариф иле косьтериле: Aa, Ee, Iı, İi, Uu, Üü, Oo, Öö. Элифбеден Ëё, Юю, Яя арифлери чыкъарылды, чюнки олар эки сес бирлешмесини ифаде этип, имляны муреккеплештире ве теляффузны бозалар. Бундан гъайры, бу арифлернинъ элифбеден чыкъарылмасы сёзлернинъ морфемик теркибини де догъру шекильде косьтермеге имкян бере: къоюлды – qoy-ul-dı, тоюмыз –  toy-u-miz. Къырымтатар тили грамматик къурулышына коре агглютинатив тиль олып, сёзлернинъ тамырлары олдукъча сербест айырыла ве нутуткъта озьбашына къулланыла биле. Тюрлю грамматик маналар бильдирген аффикслер исе белли бир тертипте тамырдан сонъ тизилип келелер, меселя: тоюмызгъа (toyumızğa), къоюлгъан (qoyulğan) ве башкъ. Бу киби сёзлерни кирилл элифбесинен язгъанда, тамыр ве аффиксаль морфемалар арасында сынъыр джоюла, сёзнинъ морфемаларгъа болюнмеси бозула. Латин элифбесинде исе йа, йе, йу-йю, йо-йё сес бирлешмелерини ифаде эткен я, е, ю, ё графемалары ерине эки айры ариф къулланыла (ya, ye, yu, yü, yo, yö), эм бу имляны къолайлаштыра, сес ве ариф арасында уйгънсызлыкъны ёкъ эте, сёзнинъ морфемик теркибини там акс этмеге имкян бере.

            Янъы латин элифбесинде ог сыра ö ü фонемалары да махсус арифлер иле косьтерилелер: ösmek, sönmek, üşümek, üst, türlü киби. Бу да элифбе тертип этмекнинъ принциплерине уйгъун келе, къырымтатар хусусий созукъ сеслерни догъруджа косьтермеге, догъру теляффузны менимсетмеге имкян бере.

            Къырымтатар тилининъ орта-кенъ е сеси кирилл элифбесинде Ээ ве Ее арифлери иле косьтериле, бу да элифбе тизилюв принциплерине келишмей, яни айны бир фонема эки тюрлю графеманен косьтериле. Латин элифбесинде исе бу уймамазлыкътан къуртулмакъ чареси олды, е фонемасы Ee арифи иле косьтериле: el, eşitmek, bermek, yel, yengil, yer .

            Тутукълар. Къырымтатар тилининъ 23 тутукъ сеси латин элифбесинде 23 графема иле косьтерилелер. Алынма сёзлерде расткельген щ, ц, хафиф h сеслери ичюн махсус ишаретлер кирсетильмеген. Корьгенимиз киби, янъы латин элифбемизде эр тутукъ фонема ичюн айры ариф бар. Бу, эльбетте, элифбе тизюв къаиделерине уйгъун келе ве имляны къолайлаштыра.    

            Къырымтатар тилининъ [къ], [гъ],