Тюркий тиллернинъ, шу джумледен къырымтатар тилининъ орфографиясы иле багълы проблемлерге XIX асырнынъ сонъларында XX асырнынъ башларында И. Гаспринский, сонъра А.Н. Самойлович эмиет бердилер. Бу алимлер араб уруфатыны къулланып кельген къырымтатар имлясы савтий (фонетик) принцип эсасында къурулмасынынъ тарафдарлары эдилер.

Кечкен асырнынъ 20-нджи сенелери тилимизнинъ имля меселелерине багъышлангъан ильмий конференциялар кечирильген эди. Биринджи имля конференциясы 1927 сенеси сентябрьнинъ 10-13 куньлери Акъмесджитте откерильди. Шу конференцияда Я. Байбуртлы, Б. Чобан-заде, А.С. Айвазов, У. Ипчи, Н. Джемалетдинов, М. Недим киби марузаджылар къырымтатар тили имлясынынъ тюрлю меселелерине багъышлангъан чыкъышлар яптылар [2, с. 148-149].

   1929 с. август айында кечирильген II Бутюнкъырым ильмий-орфография конференциясында «Умумий имля принциплери» (И. Лёманов), «Татарджа сёз тамырлары имлясы хакъкъында» (З. Джавтобели), «Муреккеп сёзлернинъ имлясы хакъкъында» (А.С. Айвазов), «Ялгъамаларнынъ имлясы хакъкъында» (У.А. Асан), «Араб ве аджем сёзлернинъ имлясы хакъкъында» (Я. Азиз), «Эджнебий сёзлернинъ имлясы хакъкъында» (У. Ипчи) ве къырымтатар имлясынынъ дигер меселелери хусусында чыкъышлар япылды [8].

1930-нджы сенелери кечирильген ильмий конференцияларда (1932 с., 1934 с.) имля меселелери кене де дикъкъат меркезинде эдилер. 1934 сенеси олып кечкен конференцияда М. Бекиров «Къырымтатар эдебий тили орфографиясынынъ къурулышы хакъкъында» марузасы иле чыкъышта булунып, къырымтатарджада тамыр ве аффикслерининъ язылышыны эйилештирмек акъкъында теклифлерини бильдирди [5, с. 15-34].

   Латин элифбесинден кирилл элифбесине кечюв девирде имля меселеси кене мейдангъа чыкъты. Янъы, кирилл элифбеси эсасында ишленип чыкъарылгъан орфографик къаиделери боюнджа мушавере 1938 сенеси, июнь 5-те олып кечти. Мушавереде А.Н. Батырмурзаев «Татар тилининъ рус элифбеси эсасында япылгъан янъы элифбеси ве орфографиясы», Р.М. Муллина «Татар тилинде олгъан сёзлернинъ янъы элифбедже язылыш шекиллери», А.И. Баккал «Тамырларнынъ орфографиясы», А. Ислямов «Аффикслернинъ орфографиясы», Э.А. Куртмоллаев «Къошма сёзлернинъ орфографиясы» мевзулардаки марузалары музакере олунды [2, с. 448-449].

Кирилл элифбесине кечирильген сонъ, 1939 сенеси «Къырымтатар тилининъ орфография лугъаты» нешир этильди, лугъатнынъ башында эсас орфографик къаиделер анълатыл берильди [7]. Айны лугъат 1941 сенеси гъайрыдан нешир этильди.

Сюргюнлик йыллары къырымтатарджа неширлер чыкъып башлагъан сонъ, имлямыздаки чубарлыкъларны тюзетмек ве имляны мукемеллештирмек теджрибелер узеринде файдалы ишлер япылды. У. Куркчининъ «Къырымтатар имлясына даир теклифлер» («Ленин байрагъы» 1988, № 96, 137, 152; 1989, № 17) иши «Арифлер», «Тамырларнынъ имлясы», «Ярдымджы сёзлернинъ имлясы», «Аффикслернинъ имлясы» киби болюклерден тизилип, оларда имля къаиделери ишленип теклиф этильгенлер. Профессор А. Меметов 1994 с. мектеп талебелери ичюн «Имля лугъаты»ны нешир этти [6]. Профессор И.А. Керимов тарафындан 2006 с. даа бир сёзлюк – «Къырымтатарджада къыйын сёзлер» лугъаты нешир этильди. Сёзлюкте дженктен эвельки къырымтатарджа метинлерде расткельген бир сыра къыйын сёз ве ибарелернинъ (эсасен арапча ве фарсидже бирлемлер) язылыш нормалары ве маналары теклиф этильген [3]. Муэллифнинъ фикрине коре, «бугуньде-бугунь тилимиз, эдебиятымыз ве медениетимиз янъыдан джанланмагъа башлагъан вакъытте, эскидеки сёз зенгинлигимизге де мураджаат этип, ондан кереги киби файдаланмагъа бильмелимиз», бойле келимелернинъ язылышы ве маналарыны зенаат саиплери бильмек ве огренмек кереклер [3, с. 5]. Япылгъан ишлерге бакъмадан, къырымтатар тилинде чыкъкъан неширлерде имля чубарлыкълары эксильмей, юрмек – юрьмек, толдурмакъ – толдырмакъ, чечек – чичек, санаат – санат – санъат киби чешит язылышларны коре билемиз.

1992 сенесинден башлап къырымтатар алимлери ве зиялылары язымызны латин элифбесине кечирип, имляны янъыдан ишлеп чыкъарылгъан латин элифбеси эсасындаки къаиделерге бакъып тизмеге теклиф этелер. Шимди бир чокъ газеталар, китаплар латин графикасында нешир этилелер. Латин язысынен чыкъкъан неширлерде де имля чубарлыкълары аз дегиль.

   Къырымтатар тилинде пекинген имля къаиделери олмагъаны языда бир сыра къолайсызлыкълар догъура ве имля меселелери бугунь де гъает актуаль олгъаныны бильдире.

   Имля нормаларынынъ шекилленюви тарихий, даима инкишаф эткен бир джерьяндыр. Бу джерьян девамында айны сёзлернинъ язылувынынъ бир къач варианты параллель тарзда къулланыла билир: агъызы ~ агъзы, сурет ~ сюрет. Имля къаиделери тильнинъ тарихий инкишафы джерьянында денъишип ве эйилештирилип келелер.

   Белли тильшынас алимимиз Усеин Куркчи имля нормаларынынъ шекилленмеси акъкъында бойле фикир юрьсетти: «Асырымызнынъ ильк йылларындан башлап, къырымтатар тилининъ алфавит ве имлясыны къолайлаштырмакъ, тильнинъ сеслеринен (фонемаларынен) уйгъунлаштырмакъ ёлунда хатыры сайылыр файдалы ишлер япылды. Лякин йыллар кечкен сайын, язув теджрибеси къабул этильген имля нормаларында бир сыра етишмемезликлер олгъаныны косьтерди. Умумиетле орфографиялар тиль фактларыны акс эттирмеде белли бир дереджеде аркъада къалып кельгенлер. Ич бир орфография тильнинъ бугуньки алыны тамамиле косьтермей. Онда тиль къатламларынынъ кечмиш девири де тюрлю халкъларда тюрлю севиеде акс этиле. Бу – бир тарафтан, шу тильде язып-окъугъанларнынъ алышмалары, адетлери нетиджеси олса, экинджи тарафтан, сёйлешюв тилининъ язы тилинден тез денъишмесининъ тесиридир. Бу – даимий бир процесс олып, девир-девир имля къаиделерини козьден кечирмек заруриетини догъурмакътадыр» [4, с. 9-10].

   Имля – сёзлерни догъру язув къаиделерининъ системасы олып, ашагъыдаки болюклерге айырылыр: 1) сёзлернинъ фонематик теркибини арифлер вастасынен косьтерюв; 2) сёзлернинъ ве сёз шекиллерининъ битишик, яры битишик ве дефисли язылувы; 3) буюк ве кучюк арифлернинъ имлясы; 4) сёзлерни сатырдан-сатыргъа авуштырув къаиделери; 5) къыскъартылгъан сёзлерни языда косьтерилювнинъ хусусиетлери.

Имлянынъ эр болюгине белли бир принциплерге эсасланып ишленильген къаиделер мевджуттыр. Къырымтатар имлясы бойле принциплерге эсаслана:

1) фонетик принцип: сёзлер насыл теляффуз этильсе, ойле де язылырлар: мектеп – мектеби; 2) морфологик принцип: сёзнинъ маналы къысмы – морфема тюрлюдже айтылса да, бир шекильде язылыр: къайтмагъа сёзю [qaytmaa] ве [qaytmaga] киби айтылмакъ мумкюн, амма тек къайтмагъа шеклинде язылыр; 3) тарихий, я да аньаневий принцип: сёзлер эвельден насыл айтылып я да язылып кельген олса, шимди де ойле языла: алыш-вериш, вариет, эльверишли. Бу эсас принциплерден башкъа базы алларда дигер принциплер де къулланылыр [9, с. 13].

Имлянынъ эсас болюги — сёзлернинъ фонематик теркибини арифлернен косьтерювдир. Бу болюк язынен (графиканен) сыкъы багълыдыр.

Бугуньки куньде имлянынъ энъ муим меселелери арасында имля ве язы (графика), имля ве орфоэпиянынъ бири-бирине уйгъунлыгъыдыр. Имлямызны бу бакъымдан талиль этсек, чокъусы алларда графика ве орфография арасында там уйгъунлыкъ олмагъаныны корьмеге мумкюн. Графика янъгъырагъан нутукъны олдукъча догъру акс этмек керек. Орфография къаиделери исе базыда нутукъны языда тамам айтылгъаны киби косьтермектен четлештире. Меселя, айланмакъ, сайламакъ, къайнамакъ киби бир сыра сёзлер [ayl`ânmaq] [sayl`âmaq] [qaynâmaq] деп теляффуз этилелер ве графика къаиделери боюнджа экинджи эджада я арифинен язылмасы керек олса, орфография къаиделерине коре исе а арифинен язылалар. Чамур, хамыр, къапы ~ къапу киби сёзлерде де орфография ве графиканынъ бири дигерине зыт кельгенини козете билемиз. Юкъарыда косьтерильген сёзлерде [м] ве [п] дудакъ тутукъларындан сонъ созукъ сес бираз дудакълы айтыла, амма чамур, хамыр, къапу ~ къапы киби язылгъанларыны расткетиремиз. Корьгенимиз киби, чамур сёзюнинъ теляффузы ве имлясы бир келе, хамыр сёзюнинъ теляффузы исе онынъ имлясынен бир кельмей.

Тар [ı] [i] [u] [ü] созукъларынынъ имлясы – тюркий тиллернинъ энъ аз огренильген орфография меселелеринден биридир. Меселя, бурун, гонъюль, девир, омюр киби сёзлерге мулькиет аффикслери къошулгъанда, экинджи эджадаки тар созукъ сес зайыфлаша, атта тюшип къала. Имля къаиделери боюнджа язгъанда да экинджи эджадаки тар созукъ сес язылмаз [6, с. 7]. Бизим неширлеримизде исе эки шекли де расткеле: бурну – буруны, гонълю – гонъюли, деври – девири, омрю – омюри ве ил.

Тилимизге рус тилинден ве онынъ вастасынен кирген сёзлернинъ фаркълыджа язылмасы козетиле. Меселя, газета – газет, конфета – конфет, машина – машна, проблема – проблем ве диг. Бу апокопа (сес тюшмеси) адлы фонетик адисесинен багълыдыр. Сёз сонъунда ургъусыз созукъ сес зайыфлаша ве тюшип къала. Имляда бу киби чешитликке ёл къоймамакъ ичюн, эр бир тильде имля принциплери ишленильмек, оларнынъ эсасында имля къаиделери тизильмек керектир.

Юкъарыда талиль этильген сёзлернинъ язылмасы анги элифбе (латин я да кирилл) къулланылувынен багълы олмаса, бир сыра сёзлернинъ имлясында олгъан проблемлер кирилл элифбеси тилимизнинъ фонетик озелликлерини догъру ифаде этмегенинден келип чыкъа. Меселя, [ü], [ö] фонемаларны кирилл графикасында косьтерген махсус арифлер ёкъ. [ü] фонемасы у ве ю, [ö] фонемасы исе о ве ё арифлеринен ифаделенелер. Онынъ ичюн де мемнюн – мемнун, сюгют – сугют, тёгерек – тогерек киби сёзлер чешит тюрлю язылгъанына расткелине. Ондан да гъайры, кунь, бугунь, кузь, озь, корь киби сёзлернинъ сонъки вакъытларда янълыш айтылмасы да кирилл элифбесининъ къаиделери боюнджа язылгъанынынъ себебидир.

Корьгенимиз киби, къырымтатар имлясында олгъан бир чокъ янълышлар ве чубарлыкълар тек графика меселесинен дегиль де, тилимизнинъ ичерки къануниетлеринен багълыдырлар ве, демек, тюзгюн имля къаиделерини ишлеп чыкъармакъ ичюн тилимизнинъ фонематик ве морфемик теркибини инджелемек керектир.

Къулланылгъан эдебият:

1. Гафаров Б.Г. Орфография крымскотатарского языка // Орфография тюркских литературных языков. – М., 1973. – С. 153-160.

2. Керим И.А. Медений эснас. – Симферополь: Таврия, 1997. – 495 с.

3. Керим И.А. Къырымтатарджада къыйын сёзлер. – Симферополь: Таврия, 2006. – 176 с.

4. Куркчи. У. Къырымтатар тили имлясына даир теклифлер // Тасиль. – 2003. – № 3. – С. 9 – 25.

5. Qrьm tatar edebij tili Bytyn Qrьm III ilmij konferentsijasьnьn qararlarь. 1934 s. Oktabr 15-20. – Qrьm ASSR Devlet nesrijatь, 1935. –77 c.

6. Меметов А. Имля лугъаты. Симферополь: Крымучпедгиз,1994. – 176 с.

7. Орфографический словарь / Ответств. Ред. А. Ислямов – Симферополь, 1939.– 189 с.

8.  Тезисы, доклады и принятые резолюции II Всекрымской научно-орфографической конференции. – Симферополь: Крымгосиздат, 1929. – 56 с.