Кунюмиздеки ичтимаий-сиясий вазиет ве къырымтатар тилининъ алы чезильмеси зарур олгъан бир сыра назарий ве амелий меселелернинъ аль олунмасыны назарда тута. Бу меселелер арасында къырымтатар тили терминологик системининъ инкишафынен багълы ишлер, фикримиздже, гъает эмиетлидир, чюнки терминология эр бир тильнинъ темелини тешкиль эткен ве шу тильнинъ инкишаф севиесини бельгилеген бир косьтергичтир. Терминология – ильмий тильнинъ, ильмий услюпнинъ эсасыдыр. Терминсиз ич бир ильмий анълайыш ифаде этиле бильмез. Тильде кейфиетли, догъру, ильмий джиэттен исбатлангъан терминлер олмасы пек муимдир. Оларсыз дерсликлер, ильмий ве методик эдебият яратмакъ мумкюн дегиль. Огретюв ве огретиджи процесслер де агъырлаша. Шунынъ ичюн де тилимизнинъ шимдики вазиети терминология меселелерине даа дикъкъатлыджа янашмакъны талап эте.

Башталары термин илим ве техниканынъ бир де-бир саасында къулланылгъан махсус лексика оларакъ пек тар бир проблем сайыла, ве терминология меселелерине тиль ве джемиеттен тыш, яни шу тильде лакъырды эткен инсанлардан четлештирильген алда бакъыла эди. Бугунъки куньде, биринджиден, терминология тильнинъ лексик фондуны зенгинлештирген эсас менбалардан бири оларакъ таныла. Дигер тарафтан исе, илим ве техника иришмелерининъ инсанларнынъ яшайышына пек тез татбикъ этильмеси, чешит земаневий технологияларнынъ инкишафы, инсанларнынъ тасиль ве медений севиелерининъ осьмеси, терминлерни «махсус лексика» сынъырларындан чыкъарып, джемиетте кениш къулланылгъан васта олып къалмасына ёл ача. Демек, бугунь терминология ялынъыз ильмий тедкъикъат объекти олып къалмай, онынъ сиясий эмиети де буюктир.

Терминологик лексика гъает актуаль ве чокъ къулланымлы олгъаны себебинден тильнинъ фонетик, грамматик ве коммуникатив системлерине де буюк тесир эте.

Шунынъ ичюн ишбу ишимизде къырымтатар тилининъ ильмий терминологиясынынъ инкишафынен багълы фикирлеримизни бильдирмек ве ильмий терминологиямызны зенгинлештирюв ёлларыны теклиф этмекни макъсат оларакъ къойдыкъ.

Кечкен асырнынъ 30-40-нджы сенелери къырымтатар тилининъ ильмий терминологиясы боюнджа баягъы ишлер япылгъан ве, нетиджеде, математика, физика, джогърафия, биология, ботаника, физиология, тильшынаслыкъ ве эдебиятшынаслыкъ киби илим сааларына аит бир сыра лугъатлар нешир этильген [3, с. 27-28]. Бу ишлернинъ токътатылмасы чешит ичтимаий-сиясий себеплернен (дженк, халкъымызнынъ сюргюн олмасы) багълыдыр. Бугуньки куньде ильмий терминологиямызнынъ проблемлерине багъышлангъан араштырмаларнынъ сайысы пек аз. Бу меселеге аит факъат бир къач ишни косьтере билемиз [3; 5].

Къырымтатар тилининъ ильмий терминологиясыны талиль этер экенмиз, онынъ ишленильмеге ве артмагъа мухтадж олгъанынынъ шааты оламыз. Яни бугунь тилимизде къулланылгъан терминлер илим ве техника саасынынъ пек чокъ анъламларыны къаврап алмай, бу исе къырымтатар тилинде ильмий араштырмалар япылмасына буюк зорлукълар ярата. Бу меселелерни чезмек ичюн, бизджесине, эки тарафлама иш алып бармакъ керек. Биринджиден, тилимизде пекинген, яхшы менимсенильген эр бир илим ве техника далларынынъ терминлерини шекиль ве айтылув тарафларындан бир стандарткъа кетирип, незарет астында тутмалымыз. Экинджиден, къырымтатар тилининъ сёз япув имкянларындан кениш файдаланып, ильмий джиэттен догъру ве онъайтлы терминлер яратмалымыз.

Тилимизнинъ ильмий терминологиясыны зенгинлештирмек ве тертипке кетирмек ичюн, бизджесине, учь эсас менбаны бельгилемек мумкюн. Булар: тувгъан лексиканынъ зенгинлиги, дигер тюркий тиллернинъ ишленильген терминлер системи ве халкъара сёзлердир.

Биринджи менба, фикримиздже, эсас менба оларакъ сайылмалы, чюнки тиль озюнинъ ичерики имкянларынынъ ачылмасы иле инкишаф эте биле. Бу ёнелиш исе бир къач усул къулланылмасыны козьде тута:

1. Тилимизнинъ сёз япыджы имкянларындан кениш файдаланып, тюркий тамырлы ве алынма сёзлерден тюрлю сёз япыджы аффикслер васталары иле терминлер яратув усулы.

2. Бундан да гъайры, терминологизация усулынен (термин олмагъан сёзлерни терминлер сырасына кирсетмек усулы) кениш файдаланмакъ керекмиз, чюнки тилимизнинъ семантик джиэттен инкишафы гъает муимдир. Эдебий тилимизнинъ, шивелеримизнинъ лексикасыны ёкъласакъ, шубесиз терминликке келишкен бир чокъ сёзлерни топлармыз. Лякин бу ишке де мукъайтлыкънен янашмалымыз, чюнки уйдурмаджылыкъ ве суньийлик ёлуна кирмек хавфы бардыр. Бу фикримизни тасдыкъламакъ ичюн белли шаир ве алим А. Лятиф-заденинъ 1929 сенеси олгъан Бутюн Къырым II ильмий-орфография коференциясында япкъан «Терминология меселеси акъкъында» мевзусындаки чыкъышындан бир левханы мисаль оларакъ кетирмек истер эдик: «Биз трахея сёзю ерине нефес ёлу деп олурмыз. Не ичюн? Чюнки бу сёз нефес алып бермеге хызмет эткен бир мученинъ адыдыр. Нефес ве ёл сёзлери бизге белли. Ёл сёзюни де нефес кече тургъан канал манасында, меджаз оларакъ къуллана билирмиз ки, олдукъча табиий ве мантыкъий татарджа бир термин олур. Айны сюретте русча пищевод сёзюни алайыкъ: бу сёз «аш котюриджи» демектир. Эгер биз оны бир чокъларымыз япкъаны киби терджиме этмеге огърашсакъ кюлюнч ве суньий бир уйдурмаджылыкъ олур. Бу сёз ерине Къырымнынъ бир чокъ ерлеринде богъаз, тамакъ дерлер ки, ич бириси аш ёлу демек дегильдир. Лякин бунынъ ерине чёль тарафында къулланылмакъта олгъан енъеч сёзюни алсакъ эм догъру, эм еринде къулланмыш олурмыз, бу исе уйдурма олмаз; бу сёз китапларымызгъа кирген сонъ кимсенинъ къулагъына терс кельмез» [4, c.17].

Корьгенимиз киби, ильмий терминологиямызнынъ земаневий алыны ве онынъ инкишаф перспективасыны бельгилегенде, кечмиштеки алимлеримизнинъ бу меселеге насыл иссе къошкъанлары, оларнынъ концепцияларынынъ огренильмеси гъает меракълы ве файдалыдыр.

Бу фикир озь-озюнден тилимизни терминлернен текмиллендиргенде даа бир ёлнынъ барлыгъы ве онынъ муимлигини косьтере. Бу – асырлар девамында шекилленип кельген ильмий мирасымызны огренмек, талиль этмек ёлудыр. Профессор И. Керимовнынъ къайд эткенине коре, Русие миллий кутюпханелеринде сакъланылгъан ильмий эдебият, дерслик ве методик къулланмаларнынъ ады-эсабы ёкъ [2]. Дженктен эвель нешир этильген бир сыра тильшынаслыкъ, алгебра, геометрия, физика, химия киби илимлерге аит китапларымызнынъ барлыгъы, тап о йылларда ишленильген ильмий терминологиямыз олгъанынынъ косьтергичидир. Имкян булып, бу менбаларнен танышмакъ, оларда къулланылгъан терминлерни джедвельге алмакъ, оларнынъ арасында бугуньки тилимимизге келишкен сойларыны сечип алып, ильмий аппаратымызгъа кирсетмек гъает файдалы ве муим бир иш олып, фикримиздже, терминлер системини зенгинлештирмеде къулланыладжакъ даа бир ёлдыр.

3. Шимдики ве дженктен звель нешир этильген китапларымызда терминлер япылувында кенъ къулланылгъан усуллардан бириси чешит тюрлю сёз япыджы ве семантик кáлькалар (кáлька – ябанджы тильнинъ сёз ве сёз бирикмелерининъ тувгъан тиль бирлемлери ярдымы иле терджиме этмек усулы) яратмакъ усулыдыр. Бу усул къырымтатар тилининъ бутюн сёз япыджы васталарындан кениш файдаланмагъа имкян ярата. Грамматика, математика, биология, табиатшынаслыкъ дерсликлеринде кáлька усулынен мейдангъа кетирильген терминлернинъ сайысы буюктир. Буларнынъ арасында тилимизге келишкен терминлер чокъ. Меселя, тильшынаслыкъкъа аит китап ве лугъатларымызда зайыфлашма ’редукция’, бенъзешме ’ассимиляция’ киби, математика дерсликлеринде мусавий кошелер ’равные углы’, ольчю бирлеми ’единица измерения’ киби, биологияда ялы яны сувлары ’прибрежные воды’, осюмлик алеми ’растительный мир’, методикада экитиллик ’билингвизм’ киби бир сыра кáлькалар мана, шекиль ве айтылув тарафларындан терминлер оларакъ къулланмагъа ляйыкъ бирлемлердир. Амма бу сёзлернинъ сырасында келишмеген кáлькаларнынъ сайысы аз дегиль. Меселя, кене де терджимели математика ве биология дерсликлеринде натуральные число, анализировать, примитивные грибы терминлери ерине натураль сайы (табиий сайы), анализлирлев, примитив мантар сёзлерини къулланмакъ, фикримиздже, догъру дегиль, ве шу саада чалышкъан алим ве оджаларымыз дигер терминлер яратмакъ ёлларыны къыдырмакъ керектир, деп тюшюнемиз.

Ильмий теринологиямызны зенгинлештирюв ёлунда къулланыладжакъ экинджи менба – дигер тюркий тиллернинъ терминологик системлери. Бильгенимиз киби, тюрк, азербейджан, къазантатар, озьбек ве дигер тюркий халкъларнынъ ильмий терминологиясы баягъы ишленильген ве шекилленген бир системдир. Тюркий тиллерде бир сыра терминологик лугъатларнынъ нешир олгъаны эпимизге беллидир. Бизджесине, бу зенгинликтен имкян олгъаны къадар файдаланмакъ керекмиз. Меселя, тюрк алими Эмине Гюрсой Наскали тарафындан тертип этильген «Тюрк дюньясы теримлери къылавузы» [6] базы бир тильшынаслыкъ терминлерини яраткъанда тильджилеримизге пек буюк ярдым этти.

Ябанджы тиллерден сёз алмакъ тиллернинъ эписи ичюн озьгюн ве табиий бир адиседир. Эльбетте, тилимизге янъы терминлер алыр экенмиз, юксек дереджеде ишленильген халкъара терминологик фондундан файдаланмакъ пек муимдир. Ябанджы, Авропа тиллерининъ лексик фонду – термин системимизни зенгинлештирмек ичюн даа бир менбадыр.

Яшайыш тарзымызгъа кениш суретте кирип ерлешкен земаневий технологиялар нуткъумызгъа компьютер, файл, диск, интернет киби бир сыра фааль къулланылгъан сёзлерни кирсетти. Бу сёзлерни, фикримиздже, олгъаны киби, денъиштирмейип къулланмалымыз, чюнки олар термин сынъырындан чыкъып, умумхалкъ сёзлери сырасына кечмек алындадыр (хусусан яшлар ичюн). Лякин бу мевзуда чешит алимлер тюрлю фикирлер бильдире. Меселя, тильшынас П. Тороннынъ айткъанына коре, ябанджы сёзлер ябанджы дюньянынъ темсилидир. Олар анълам я да адисенинъ бир шартлы бельгиси олып, адландырылгъан объектнинъ озюнен багълы олмай [С.Т. Ахаевнинъ ишине эсасланып (1)]. Яни эджнебий сёзлерни къулланыр экенмиз, зеинимизде белли бир ассоциатив багълар пейда олмай ве адисенинъ я да анъламнынъ манасы ачыкъланмай Бу исе ильмий нутукънынъ менимсельмесине кедер эте. Демек, алынма сёзлер меселесине де мукъайтлыкънен янашмакъ керекмиз ве, имкяны олгъаны къадар, базы илим сааларында къулланылгъан халкъара терминлерни къырымтатарджа сёзлернен денъиштирмеге тырышмалымыз. Чюнки бугуньки куньде терминлер факъат тар бир илим я да техника саасында фаалиет косьтерген мутехассыслар ичюн яратылмайып, бу тильде къонушкъан инсанларнынъ чокъусына анълайышлы, менимсев джиэтинден къолайлы олмакъ керектир. Яни терминлер мана ве шекиль тарафындан себепленген, айдын олмалылар. Меселя, мектеп дерсликлеринде, ильмий ишлеримизде, тюркий халкълар аудиторияларында ильмий субетлер кечиргенде синоним, полисемант, диэреза киби рус тили вастасынен алынгъан бир сыра юнан ве латин терминлери ерине манадаш, чокъманалы сёз, сес тюшмеси киби сёзлер къулланылса, шу терминлер ифаде эткен тиль адиселерининъ манасыны даа анълайышлы ве айдын косьтерир, деп тюшюнемиз. Халкъара терминлерни исе мутехассыслар ичюн къырымтатарджа терминлер иле параллель суретте бермек, къулланмакъ мумкюн. Корьгенимиз киби, огюмизде тургъан меселелернинъ чезильмеси гъает муреккеп, оларны амельге кечирмек ичюн, фикримиздже, бир къач инсанларнынъ арекетлери етерли дегиль. Къырымтатар ильмий терминологиясы меселелеринен огърашкъан махсус комиссиялар чалышып, ильмий терминлер шекилленмесинде эсас тутаджакъ ёлларымызны бельгилемек керектир, ве бу ёллар суний, уйдурмаджылыкъ киби тар, огю къапалы сокъакъларгъа алып бармайып, тилимизни гурьдели инкишаф ёлуна алып кельмелидир.

Къулланылгъан эдебият ве джерьянлар: