Чешит девирлерде эр бир миллетнинъ яшайыш тарзында тиль меселеси меркез ер туткъан. Бу меселени та XY асырда дюньяджа белли олгъан филолог, шаир ве мутефеккир Алишер Навои де озюнинъ эсерлеринде котергени беллидир. Бу вакъытта да джемиетте тильни сакълап къалув меселеси эсас олгъан, чюнки эр бир саада язылгъан ишлер араб ве фарс тиллеринде япылгъан.

XV асырда А.Навоининъ тюрк тилини сакълап къалув огърунда куреши XXI асырда да актуальдир. Бугуньде - бугунь бизлер де тилимизни сакълап къалмакъ, оны шекиллендирмек меселеси муим олгъан бир девирде яшамакътамыз. Бу саада баягъы ишлер япылды ве япылмакъта, лякин япыладжакъ ишлер ве чезиледжек проблемаларнынъ сайысы эксильмей: ильмий ишлеримизде, дерсликлеримизде терминология, имля, къаиделерни анълатув усулиети меселелери, къырымтатар тили функциональ услюплерининъ (хусусан ильмий услюпнинъ) алы ве дигер бу киби меселелер даа проблема олып къалмакътадыр.

Бу меселелер, яни тиль ве эдебиятымызгъа аит меселелер, эдждатларымыз яраткъан тедкъикълер эсасында огренильсе, оларнынъ усулий хусусиетлери япкъан ишлеримизге темель олса, бугуньки япкъан чалышмаларымызда тюркий тиллерге хас олгъан хусусий чизгилер сезилир ве умумтюркий лингвистик аньанелеримизнинъ шекилленмесине ёл ачылар эди, деген фикирдемиз. И. Гаспринскийнинъ, Б. Чобан-заденинъ япкъан ильмий ишлери, дигер тюркий халкъларнынъ тарихий лингвистик эсерлерининъ къыймети гъает икметлидир. Бу ишлер тильджилеримиз тарафындан даа яхшыджа, эр тарафлама огренильмек, ве терен тарихкъа аит эсерлернинъ огренильмеси аньане олып къалмакъ керектир.

Шунынъ ичюн де бу макъалемизни XV асырнынъ намлы филологы А. Навои ве онынъ лингвистик теткъикълерине багъышлаймыз. Макъсадымыз онынъ ильмий ишлериндеки лингвистик малюматларны талиль этмекнен берабер, бу малюматларнынъ бугуньки куньде эмиетини косьтермектен ибареттир.

Онынъ ильмий ишлери арасында лингвистика меселелерине багъышлангъан «Мухакамат ал-лугъатайн» яни «Эки тильнинъ мухакемеси» («Суждение о двух языках») адлы трактаты айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр. 1499 (XY асыр) сенеси язылгъан трактатнынъ, бугуньге къадар белли олгъан дёрт нусхасы бар. Олардан экиси Тюркиеде, Топкъапы сарайынынъ кутюпханесинде, дигерлери исе Париж ве Будапештедир [4, с. 1-2]. Эсер узеринде бу куньге къадар пек чокъ араштырмалар япылгъаны белли. Батыда дикъкъатны чеккен чалышмалардан бириси намлы маджар тюркшынасы А. Вамбериге аиттир. Бундан да башкъа Тюркиеде (И.Р. Ышытман, Ф.С. Барутчу ве диг.), Озбекистанда (Э.А. Османов, У. Санакъулов ве диг.) чешит девирлерде бу иш узеринде пек чокъ чалышмалар япылгъан [4, с. 2-3]. Эсернинъ русчагъа биринджи терджимеси 1970 сене ленинградлы тюрколог А. Мелехова тарафындан япылгъан [2].

Бу ильмий ишнинъ тили XY асыр тюрк язма эдебияты тилининъ А. Навои тарафындан яратылгъан янъы бир чешити олып, ильмий эдебиятта бугуньге къадар бир къач терминнен адландырыла. Энъ кенъ даркъалгъан терминлер «тюркù», «чагъатай тили», «эски озьбек тили» [3, с.151]. К. Усеинов (Къонъуратлы) анълаткъанына коре, бу тиль къыпчакъ элементлерининъ Орта Асия тюрк лехчелери элементлеринен къарышылмасы нетиджесинде пейда олгъан тиль олып, А. Навоиден сонъра «чагъатай тили» ве «Орта Асия чагъатайджасы» деп адландырылгъандыр [1, с. 108].

Эсернинъ эсас макъсады тюркче ве фарсчаны тиль бакъымындан къаршылаштырып, тюркченинъ фарсчадан устюнлигини исбатламакъ ве тюрк тилини мюкеммель бир эдебий тиль оларакъ косьтермектир. Муэллиф эсеринде шу макъсатны эсас этип къояркен, сёзнинъ эмиети ве умумен тиль акъкъында меракълы фикирлер бильдире. О, дюньянынъ еди иклиминде ерлешкен девлет, шеэр ве койлерде яшагъан эр бир халкънынъ озь тили олгъаныны анълатып, бутюн тиллер арасында Къуран тилининъ, яни араб тилининъ юксеклигини косьтере ве онынъ эмиетини айрыджа къайд эте, бу тильден сонъ исе учь тильни: тюрк, фарс ве хинд  тиллерини эсас тиллер, деп косьтере [2, с. 108-109].

Тюркченинъ фарсчадан устюнлигини исбатламакъ ичюн, муэллиф бу эки тильнинъ сеслер системасыны талиль эте ве тюрк тилинде олгъан созукъ сеслернинъ сайысы фарс тилиндеки созукълардан зияде олгъаныны къайд эте. Тюрк тилинде къулланылгъан созукъ сеслернинъ vavi ве yayi чешитлери акъкъында малюмат бере. Vavi созукълар – шимдики къырымтатар тилинде дудакълы созукъ сеслер (o, ö, u, ü), yayi созукълар исе шимдики къырымтатар тилининъ кенъ ве тар, къапантылы ве ачыкъ сеслеридир: a, e, (э), ı, ì (амма бу меселеде эсерде берильген малюмат, фикримиздже, бираз къарышыкътыр). Эсерде дудакълы созукъларнынъ къалын (арт сыра) ве индже (ог сыра) фонетик вариантлары барлыгъы бильдириле ве бу фикир от (атеш) – öт (кечмек), тор(агъ) – тöр (эвнинъ шерефли ери) киби мисаллернен исбат этиле [4, с. 175]. Шуны къайд этмелимиз ки, муэллиф сес сёзюни термин оларакъ къулланмайып, созукъ сеслернинъ чешитлерини анълатмакъ ичюн vavi ве yayi сёзлерини ишлете.

А. Навои тюрк тилининъ сёз япылув имкянларынынъ фарсчадан зенгин олгъаныны да косьтере ве пек чокъ арекет ве ал бильдирген сёзлернинъ, яни фииллернинъ ве исимлернинъ япылышыны анълата. Меселя, тюрк тилинде, араб тилинде олгъаны киби, эки адамнынъ арекетини ичине алгъан фииль шекиллерининъ барлыгъыны косьтерип, бу шекиллер масдаргъа (фиильден япылгъан исим) бир «шин» (ш) арфи къошулып япылгъаныны чапышмакъ (< чап-ыш-), тапышмакъ (< тап-ыш-), опюшмек (< оп-юш-) киби мисаллер иле исбатлай (шимдики къырымтатар тилинде фиильнинъ бойле шекиллерине «фиильнинъ ортакълыкъ дереджеси» дерлер). Юкъарыда косьтерильген фииллернинъ фарсчада олмагъаны айрыджа къайд этиле. Ондан да гъайры, эсерде кенеде араб ве фарс тиллеринде олмагъан, югюрт «чаптырт» (< югюр-т-), къылдырт «яптырт» (< къылдыр-т-), чыкъарт ( < чыкъар-т-) киби тюркчеге хас олгъан фииль шекиллерининъ (земаневий къырымтатар тилинде фиильнинъ бу шеклине «фиильнинъ юклетюв дереджеси» дерлер) япылышы да анълатыла [4, с. 177].

Эсерде бир сыра исим япыджы аффикслернинъ вазифелери де косьтериле. Меселя, базы мевсим ве мекян бильдирген сёзлерге бир «каф» (к) арфи къошулып авлакъ, къышлакъ, яйлакъ (яйла, язлыкъ ер), къушлакъ (къуш чокъ олгъан ер) киби мекян адлары пейда олгъаны, базы сёзлернинъ исе сонъуна -ч я да -чы къошулып къушчы (< къуш-чы), къорукъчы «къоруджы» (< къору-чы), къазчы «къазджы, къаз къушу авджысы» (< къаз-чы) киби унер ве меслек адлары япылгъаны анълатыла [4, с. 177-178].

Бундан да гъайры, трактатта сыфатларнынъ къурулышы акъкъында да малюмат бериле. Сыфатларнынъ редупликация (текрарланма) усулынен япылышыны ве сыфатларнынъ бойле шекиллери къуветлендирме мана ифаделегенини къайд эте. Муэллиф бойле сёзлер базы сыфатларнынъ баш арфине п я да м къошулып япылгъаныны косьтере ве ап-акъ, къап-къара, къып-къызыл, ком-кок, бом-бош киби ренк бильдирген сёзлерни мисаль оларакъ кетире [4, с. 178].

Эсерде сёзлернинъ тиль ичиндеки озьара системалы мунасебетлери, яни омонимия (аддашлыкъ), синонимия (манадашлыкъ), полисемия (чокъманалылыкъ) акъкъында да меракълы малюмат тапмакъ мумкюн.

Муэллиф тюрк тилинде пек чокъ сёзлер бир къач мана ташыгъанларыны къайд эте ве бу фикирни ат, ит, сагъын, тюз, кок сёзлерининъ маналарыны ачыкълап, исбатлай: меселя, тюз сёзюнинъ тильде учь манасыны (1. Тюз ер, тюзлюк. 2. Сазны тюзмек. 3. Догъру киши); кок сёзюнинъ бир къач манасыны (1. Кок юзю. 2. Ешиллик. 3. Тикишни коклемек ве иляхре) косьтере (чокъманалы сёзлер ве омонимлер арасындаки фаркъ, эльбетте, о девирде, муэллиф тарафындан анълатылмай) [4, с. 174-175].

Тюрк тилининъ лексик зенгинлигини косьтермек ичюн, А. Навои тюрк тилинде къулланылгъан 100 фиильни мисаль этип кетире (алдамакъ, айланмакъ, саврулмакъ, чайкъалмакъ, чыдамакъ, ялынмакъ, къозгъалмакъ, къараламакъ, сызгъырмакъ, сёндюрмек, тёшелмек киби фииллер) ве бу сёзлер анълаткъан маналарны фарс тилинде анълатмагъа имкян олмагъаныны къайд эте [4, с. 169-170].

Эсерде чокъ сайыда сой-акърабалыкъ (агъа, сингиль – къыз къардаш, инеке – сют ана ве ил.), унер ве меслек адлары (hизанечи – хазинеджи, барсчи – вахший айван тербиеджиси, hалвачи – эльваджы, къойчы – чобан, къушчы ве ил.), «ак öй» (эв) парчалары (босагъа, козюнек – пенджере ве ил.), дагълыкъ ве тюзлюк ер адлары (учма – учурым, кöл – голь къыр ве ил.), айванларнынъ (къабан, кийик), къушларнынъ адлары (къара къуш – къартал, леглек – лейлек ве ил.), айван сесленмелерининъ (ат кишнемеги – ат кишнемеси, ишек инграмагъы – эшек инъремеси, ит улумагъы – ит улумасы ве ил.) адлары, атларнынъ яшларына ве тюрлерине коре адлары (тай, гъунан – къунанджы, тилан – беш яшында ат ве ил.), емек (къатлама, къаймакъ, къурут, манту – манты ве ил.) адларыны тапмакъ мумкюн [4, с. 176-177].

Тиллер акъкъында малюмат бергенде, араб тилинден алынгъан сарф (грамматика), масдар (фиильден япылгъан исим), hарф (аффикс манасында), эда (аффикс манасында) сыфат, замир, фииль киби лингвистик терминлернинъ муэллиф тарафындан термин оларакъ ишлетильгенини корьмек мумкюн.

Бойледже, бу лингвистик трактатта тильшынаслыгъымызнынъ деерли эр бир болюгине (фонетика, сёз япылувы, морфология, лексикология) даир малюмат тапа билемиз, шунынъ ичюн де тильджилеримиз оларны мытлакъа огренип, керекли джиэтлерини талиль этип, озь ильмий ишлеринде файдаланмалылар. Ондан гъайры, эсердеки тильшынаслыкъкъа даир малюматлар «Тарихий грамматика», «Тенъештирюв грамматика», «Лексикология» ве «Лексикография» киби дерслерде огренильгени студентлер ичюн гъает меракълы ве файдалыдыр.

Къулланылгъан эдебият:

1.                 Къонъуратлы К. Къырымтатар язы тилининъ тарихчеси // Йылдыз, 2003. – № 4. – С. 106 - 119.

2.                 Навои А. Суждение о двух языках: Перевод А. Мелеховой // Сочинения в десяти томах. – Т. 10. – Ташкент: «Фан», 1970. – С. 107-139.

3.                 Насилов Д. М. Лингвистические взгляды Алишера Навои // История лингвистических учений. Средний восток. – Л., 1981. – 298 с.

4.                 Sema Barutçu Özönder F. Ali Şir Nevai. Muhakemetül-luġateyn. – Ankara: Irmak matbaacılık, 1996. – 244 s.