Сесленюв

Макъале И. Гаспринский адына къырымтатар джумхуриет китапханенинъ 20 йыллыгъына багъышлангъан. С. Меджитова китапханенинъ сабыкъ мудири Айдер Эмировнен корюшип, субетлешкен, ве «баягъы меракълы малюматларны» эшиткен.

Теэссюф ки, бу малюматларнынъ базылары акъикъаттан узакъча олгъаны ичюн тюзетюв бермеге керек. Чюнки бирде-бир вакъианынъ эмиетини эксильтсенъ, я да къабарттырсанъ, бу энди дезинформация ола.

Макъаленинъ башында «Чокъ кечмеден, онынъ эсас вазифелери де бельгиленди», адлы къысмы бойле джумлелернен башлана: «Китапхане лейихасы та Озьбекистанда яшагъанда — шаир Эшреф Шемьи-заде, миллий арекет ветеранлары Джеббар Аким, Мустафа агъа Халилов эр вакъыт: ватангъа къайтсакъ, Акъмесджитте Гаспринский адына китапхане ачармыз, — деген фикир бильдире эдилер.

Айдер Эмиров ишни бир къач рафтан ибарет китапханеден башлады. Онъа бу иште къырымтатар медениетини гъайрыдан тиклев координацион меркезининъ реиси Исмет Заатов ве эдебиятшынас, журналист Энвер Озенбашлы салмакълы ярдым косьтердилер».

Бу эки джумлени дикъкъатнен окъуп бакъайыкъ. Э. Шемьи-заде, Дж. Аким, М. Халилов «ватангъа къайтсакъ, Акъмесджитте Гаспринский адына китапхане ачармыз», деген фикир бильдиргенлери ич бир ерде язылмагъан. Олар бу фикирни тек Айдер Эмировгъа айткъан олса кереклер. Айдер эфенди де бу буюк эрбапларнынъ фикирлерини омюрге кечирмек ичюн арекетке башлай. Бу иште де онъа И. Заатов ве Э. Озенбашлы ярдым эте экенлер.

Догърусыны айтаджакъ олсакъ, бу ерде А. Эмиров ёргъанны озюне чеке. Аслында исе  китапханенинъ догъувы къырымтатар медениетини гъайрыдан тиклев координацион меркезининъ фаалиетинен багълыдыр. Бу фикиримизни исбатламакъ ичюн 1989 сенеси, октябрь 6 куню «Достлукъ» газетинде Исмет Заатовнынъ «Медений меркез керекми?» адлы макъалесинден бир парча кетирмек истеймиз. И. Заатов Къырымтатар медениетини гъайрыдан тиклев меркезининъ мейдангъа кетирилюви акъкъында бойле яза: «…фикиримдже, (меркезни) Симферопольдеки «Мектебе-Рушдие» бинасында (Самокиш сокъагъындаки 8-нджи эв) ерлештирмек тамам еридир. Бу даа къавий, сагълам мимарджылыкъ абидемизде миллий китапханемизни, къавехане ве серги залыны, эм де къырымтатар медениетини гъайрыдан тиклев Меркезининъ идаресини ерлештирмек мумкюн олур».

Бу меркезнинъ къарарынен, ве энъ эвеля онынъ ильк реиси Исмет Заатовнынъ тешеббюсинен, меркез азалары бир къач дефа Москвагъа, сонъра Махачкалагъа, Бакугъа барып, китаплар ве меджмуалар кетирген эдилер.

Биз, коордиацион меркезнинъ бир къач азасы, Москвада булунгъанда Ленин адына китапхане реберлеринен корюшип, дженктен эвель нешир этильген ве  2-3 нусхада олгъан къырымтатарджа китапларнынъ бирер нусхаларыны оладжакъ Миллий китапханемизге эдие этильмеси акъкъында анълашкъан эдик ве бу китапларны Акъмесджитке кетирген эдик. Бир кунь А. Эмирнен берабер Б. Чобан-заденинъ яратыджылыгъынен джиддий суретте огърашкъан академик Ашнинде де мусафирликте олдыкъ ве о да бизге къыйметли малюматлар берген эди.

Бундан сонъ 1990 с. кузьде Айдернен экимиз Махачкала ве Баку шеэрлерине барып кельген эдик.

Тюркологлар, Къумукъ халкъ арекетининъ ёлбашчылары Салав Алиев, Кямиль Алиев, Джанкиши Ханкишиев, Империят Халипаева (Махачкала шеэринден. Мен оларнен 1988 с. Фрунзе (Бишкек) шеэринде V Бутюнсоюз тюркология конференциясында таныш олгъан эдим), Каспийск шеэринден Тохтабий, Тарки коюнде яшагъан авескяр шаир Ахметхан бизни яхшы къаршылап алдылар ве чокъ ярдым эттилер. Бир такъым китап ве меджмуа бизге багъышладылар. Кеч олса да, газет саифесинден оларгъа буюк миннетдарлыкъ бильдирмеге истейим.

Баку шеэринде тюрколог аркъадашым Адалят Тагир-заде бизни академик Зия Буниятовнен корюштирди ве биз бу мешур алимнен 1,5 саат къадар Б. Чобан-заденинъ омюри ве фаалиети акъкъында къонуштыкъ. Субетнинъ сонъунда З. Буниятов миллий китапханемиз ичюн Б. Чобан-заденинъ озь къолунен язгъан терджимеи алынынъ копиясыны багъышлады. 

Бу ишлер А. Эмировгъа ярдым этмек ичюн дегиль де, координацион меркез къарарынен миллий медениетимиз ичюн япылгъан эди!

С. Меджитованынъ макъалесинде «Бильги чокърагъы» адлы махсус китапхане сериясынынъ нешири акъкъында да сёз юрсетиле. Бу акъта да бир къач сёз айтаджакъ олам, чюнки бир бакъкъанда эр шей яхшы, минсиз корюне.

2000 сенесининъ башларында Айдер эфенди мени китапханеге, озь одасына чагъырып: «Мен янъы информацион-нешир меркезини ачаджакъ олам. Санъа бу меркезде истесенъ — директор, истесенъ — баш муаррир олмагъа теклиф этем», — деди. Сонъра неширге азырламакъ ичюн учь китапкъа муаррирлик япмакъны теклиф этти. Мен онъа: «Айдер, мен муаррир олмагъа азырым, лякин сонъки вакъытта халкъымыз арасында о къадар доландырыджы-жуликлер пейда олды! Санъа риджа этем, мени алдатма», — дедим.

Айдер: «Биз бу къадар йылдан берли достмыз, эбет, алдатмам», — деди. Сонъра манъа Э. Шемьи-заденинъ «Эдебий ве тенкъидий макъалелер», А. Самойловичнинъ «Избранные труды о Крыме» ве В. Ганкевичнинъ «На службе правде и просвещению» китапларынынъ компьютерде топлангъан метинлерини берди.

Бу китаплар устюнде мен учь ай девамында эр кунь саатларнен чалыштым ве ишни битирген сонъра А. Эмировгъа теслим эттим. Китаплар нешир этильген сонъ меним муаррир олгъаным тек Э. Шемьи-заденинъ 248 саифелик китабында косьтерильген.

А. Н. Самойловичнинъ 296 саифелик китабында меним адым не ичюндир редакцион эйетинде, муаррир оларакъ исе тек Елена Эмирова косьтерильген.

Албуки, А. Н. Самойловичнинъ китабында бир такъым метинлер къырым тилинде ве базылары арап уруфатында берильген. Мен оларнынъ эписини тешкерип, тюзеткен эдим. Елена Григорьевна Эмирова тилимизни ве арап уруфатыны бильмейип, оларгъа насыл муаррирлик япкъан?!

Айны бу вазиет В. Ганкевичнинъ 328 саифелик «На службе правде и просвещению» адлы китабында текрарланды.

Меним адым не ичюндир кене редакцион эйетинде косьтерильди. Муаррир оларакъ тек Айдер Эмировнынъ (серия муаррири) ады къоюлгъан.

Учь китап ичюн муаррирлик пара акъкъы да манъа гъает аз микъдарда берильди.

Китаплар дердж этильген сонъ, мен А. Эмировнынъ одасына кирдим ве бир къач кескин сёз, шу джумледен, доландырыджы олгъаныны сёйлемеге меджбур олдым. О менден афу сорайджакътыр, деп белледим, лякин онынъ джевабы меракълы олды:

— Э, мен доландырыджым, — деп, бу сёзлерни эки кере русча текрарлады.

Ислям дининде башкъасынынъ акъкъыны ашамакъ энъ буюк гуняхлардан бири сайыла. Бу вакъиалар он йыл эвель олып кечсе де, акълыма тюшкенде але даа къаным къайнай.

Бизде халкъымызнынъ тарихы, шу джумледен медений кечмиши акъкъында, догъру, акъикъий малюматлар олмакъ керек. Чюнки акъикъат ичине сарылгъан уйдурмалар яландан бетердир.

Миллий китапханемизнинъ мейдангъа келювинде меним де бир иссем олгъанына гъурурланам. Китапхане фондларына мен озюм шахсий  китапханемден 30-дан зияде китап ве бир де 1914 сенеси Оренбург шеэринде нешир этильген «Шура» меджмуасынынъ бир йыллыкъ джылтыны эдие эткен эдим. 1988 сенеси Озьбекистандан кетирильген бу джылтта (подшивкада) буюк эрбабымыз И. Гаспринскийнинъ олюмине багъышлангъан бир къач къыйметли макъале де бар.

Бундан да гъайры белли алимимиз Басыр оджа Гъафаров вефат эткен сонъ, Координацион меркезининъ къарарынен Рескомнац тарафындан айырылгъан бир юк машинасынен Басыр оджанынъ шахсий китапханеси ве архивини Москвадан Акъмесджитке кетирген эдим.

Юкъарыда айтып кечкен бу фактлар ич бир ерде анъылмагъаны ичюн оны язып бильдирмекни ерлидир деп саям.

Сёзюмни екюнлеерек, И. Гаспринский адына китапханенинъ коллективини джан-юректен 20 йыллыкъ юбилейинен хайырлайым.

Озь ишининъ мутехассыслары олгъан бу федакяр инсанларгъа энъ эвеля къавий сагълыкъ, бахт-сеадет ве халкъымыз огърундаки ишлеринде янъы-янъы енъишлер тилемеге истейим.