ШЕЙХ-УЛЬ-МУАЛЛИМ АХМЕД НУРЕДДИН (1856 - 1926)

(майыс 1-де вефатынынъ куню мунасебетиле)

 «Шейх-уль-муаллим» ибареси аслында «чалышып тургъан муаллимлернинъ (оджаларнынъ) энъ къарт, энъ урьметли, энъ бильгили ве энъ теджрибелиси» манасыны бильдире. XIX асырнынъ сонъу ве XX асырнынъ башы девринде Къырымда бу гъает шерефли унванны къазангъанлардан энъ-эввеля Бекир Эмекдар анъылмакъта. Бу оджа 1884 сенесинден башлап 1909 сенесине къадар Багъчасарайнынъ Къайтаз-Агъа мектебинде усул-и-джедит системинде дерслер кечирип юзлердже юксек бильгили мезунлар етиштиргендир.

«Шейх-уль-муаллим» унваныны къазанмакъ ичюн улькедеки джемаатнынъ алгъышы урьмети ве разылыгъындан гъайры, оджаларнынъ топлантысы (съезди) кечирилип, иштиракчилернинъ 77 фаизи гизли рей эсасында «Шейх-уль-муаллим» унванына  косьтерильген адайнынъ тарафыны тутмалы. «Шейх-уль-муаллим» унванына даир махсус весикъа бериле ве буны къазангъан киши миллетнинъ энъ итибарлы оджасы сыфатында таныла.

Къырымда бойле оджалардан даа бири Ахмед Нуреддин эди. 1923 сенеси Багъчасарайда Къырым Маариф Идареси ве оджалары тарафындан онынъ 35 сене маариф хадими олмасы шерефине юбилей япыларакъ, ресмий «Шейх-уль-муаллим» унваны берильди.

Бугуньде Ахмед Нуреддин акъкъында чокъ малюмат булунмаса да, бир къач чешит менбалардан топлангъан бойле бильгилерни ашагъыда косьтере билирмиз.

Ахмед Нуреддин 1856 сенеси Тюркиеде Къырымдан кочьмен олгъан Таир агъа адлы адамнынъ аилесинде догъды. Истанбулда «Дар-уш-шафакъа» лицейини битирди. Мукеммель бильгиси ве идареджилик къабилиети олгъанындан, Анадолуда Балыкесир шехринде «Медресе-и-эдебие»де мудирлик япты.

Къарарнен 1886-89 сенелери арасында Къырымгъа келип, омрюнинъ сонъунадже, базы истисналардан маада, мында яшап оджалыкъ иле огърашты. 1889 сенесинден башлап Багъчасарайдаки Къайтаз-Агъа мектебинде чалышты. Окъув-язы ве эсаптан гъайры, джогърафия, тарих, хэндесе (геометрия), джебир (алгебра), усул дефтери (методика), табиат (естествознание), физика, ресим, хюсн-ю-хат (каллиграфия), юкъары сыныфларда франсыз ве рус тили дерслерини кечирди. Риязият (математика) дерслерине айрыджа икътидары бар эди. Арабий ве фарсий эдебиятыны билир, франсыз, эрмени ве рус тиллеринде язар ве терджиме япарды. Кенди талебелеринде миллий дуйгъу ве ватан хислерини къабартмакъ ичюн Багъчасарай ве дживарларынынъ тарихий эмиети олгъан нокъталарына кезинтилер (экскурсиялар) тешкиль этер, балаларнынъ селяметлиги ве хусню тербиелерини тюшюнерек, ачыкъ авада гимнастика яптырып дерс араларында мектеп азбарында файдалы оюнлар ве эгленджелер кечирирди.

Ахмед Нуреддин оджанынъ фааллиги ве бунынъ нетиджесинде адий мектеп артыкъ гимназиягъа чеврильмесине юзь тутмасы чар мемурларынынъ хошуна кетмеди. Оджаны такъип этмеге ве узеринден чешит айын-оюнлар уйдурмагъа башладылар. Ахыры-сонъу, Тюркие тебаасында (гражданствосында) олгъаны маначыгъынен Къайтаз-Агъа мектебинден кенар эттилер.

Ама сиясетте де баягъы пишкинлешкен Ахмед Нуреддин чар охранкасына кенди якъасыны туттурмай. 1893-94 сенелери Къырымнынъ чёль тарафларына ёлланып анда хусусий, гъайры ресмий, дерслер бермеге башлай.

Арада, къыскъа вакъыт олса да, фурсаттан файдаланып Тюркиенинъ Акъмесджит ве Акъяр шех-бендер ханелеринде (консолослукъларында) серкятиплик вазифелеринде булуна.

1905 сенесининъ инкъилябындан сонъки реакция девринде Къырымдан чыкъмагъа меджбур ола. Белли бир муддет Кавказда Гянджа шехринде янъы ачылгъан дар-уль-муаллиминде (педагогика окъув юртунда) чалыша. Сонъра кене Багъчасарайгъа къайтып «Зынджырлы» медресесинде дерс бере.

Базы малюматларгъа коре, Ахмед Нуреддин 1925 сенеси октябринде Къырымнынъ Янджу коюнде чалышыркен, Кок-Козьде ачылгъан едийыллыкъ мектебине даветие ала. Ве бу даветие муджиби, 1926 сенеси январь 12-де Кок-Козьге кетип омрюнинъ сонъунадже, яни 1926 сенеси майыс 1-дже, анда дерс бере.

Вефаты мунасебетиле «Енъи дюнья» газетасында берильген тазиеде Ахмед Нуреддин 70 яшында вефат эткени, аятта гъает муляйим ве йымшакъ табиатлы ве кулеръюзьлю, хош сымалы бир инсан олгъаны айтыла.

Ахмед Нуреддиннинъ етиштирген талебелери арасында Осман Нури Акъчокъракълы, Яхья Наджи Байбуртлы, Мустафа Бадракълы, Исмаил Казас, Сеттар Мисхорлы ве бир чокъ дигер эдиплерни коремиз. Яни Ахмед Нуреддин оджанынъ миллетнинъ келеджеги ичюн чалышма ве чабаламалары нафиле кечмегендир.

Осман Акъчокъракълынынъ хаберине коре, Ахмед Нуреддин  мукеммель бир къалем сахиби эди. Онынъ языларындан «Тюркче-русча лугъат» ве «Хурреми Челебининъ «Тарихи» айрыджа ер тутмакътадырлар. Языкъ ки, бу эсерлер басылып-басылмадыкълары акъкъында шимди там малюмат ёкъ. Бундан гъайры,  Ахмед Нуреддиннинъ омюр бою язып кельген рузнамесини (куньделик дефтерини) айрыджа къайд этмелидир.

Зенгин ве къыйметли кутюпханеге сахип олгъан Ахмед Нуреддиннинъ бир сыра китаплары Багъчасарайдаки Шаркъ Музейине берильгенини билемиз.

Къырымда «Шейх-уль-муаллим» унваны Ахмед Нуреддинден сонъ даа бирэвге берильдими, ёкъмы – белли дегиль. Эр алда советлернинъ шовинистик сиясети ве репрессиялар режими бунъа имкян бермеси чокъ шубелидир.

Ишбу парчанынъ язылмасы мунасебетинен ачылгъан фурсаттан файдаланып, Ахмед Нурединнинъ эски матбуатымызда сакъланып къалгъан миллетке «Хитабе»синден бир къач сатыр мисаль кетирмек истеймиз. Бу ерде Ахмед Нуреддин узакъ тарихтеки эйи ве сагълам алымызны, сонъра чарлыкъ акимиетининъ зулумы ве ийлекярлыгъыны, миллетимизнинъ инкъираз себеплерини пек мантыкълы ве догъру шекильде айдынлатмакъта. Айры бир шахснынъ (Н. Челебиджиханнынъ) тарихтеки буюк ролюни косьтермекте. Бугуньки алымыз да о кечмишлеримизге бенъзегенинден, муэллифнинъ язылары шимди де гъает актуаль ве эмиетлидир.

Метиннинъ эскилигине урьметен, олгъаны киби къалдырдыкъ. Анъламасы къыйын олгъан сёзлернинъ янына къавузлар ичинде базы изаатлар кирсеттик. Иште парчанынъ озю:

«Нидже татарлыкъ эзелийете (эввели-эзельге) догъру узануп китен гъает парлакъ олдугъы къадар, гъает шанлы мазисинде (кечмишинде) хаиз булундыгъы (ташыдыгъы) не къадар шереф ве азамети, не къадар ульвийет (юксеклик) ве мефхарети (ифтихары) варсе, бунларын кяффесини (эпсини) темиз юрекли, мютехассис (дуйгъулы) къальбли эвлят ве инсалене (несилли) иди, бир мирас-и-мефхарет (ифтихар этильген мираскъа саип) ве миллет оларакъ быракъуп китмиш, ве бир тарафта эвлят ве эхфады (несиллери) де о мефахир (ифтихар этиледжек) миллие, о мирас эдждады бундан бир бучукъ-ики асыр мукъаддимине келинджее къадар хакъкъыле ве ляйыгъыле яшата кельмиш иди. Ахирен, Русиеде ялынъыз татар-тюрк джиханы ичюн дегиль, бутюн алем-и-баля-и-ислям (юксек ислям алеми) ве инсаниет ичюн биле пек менфур (нефрет этиджи), эзиджи, узюджи, йыкъыджы, якъыджы, къаххар (батырыджы) ве биаман джанлы бир истибдат аякъланды. Бу аякълы чиркин джанавар неджип (несли темиз) татарлыгъын бутюн моурусат-ы-мукъаддесесини (мукъаддес несиллерини) мурдар (пис) аякъларыле таптая бильмек ичюн эввеля татарлыгъы там манасыле варта-и-инкъысам (болюнме учурымына) ве тефрикъая (айрылыкъкъа) тюшюрди. Сонъра шу белийе-и-инкъысам (болюнме фелякети) иле эфрады (къысымлары) арасында пек надир булундыгъыны корьдиги редди (инкяр этме) ве дений тинетлилере (сойсузлыкъ хасиетлерине) хэман истедиги къадар бирер тюрлю имтиязлар верди. Бунлардан бир сюрю тешкиль итти. Бу сюрю биляхре (сонърадан) татарлыкътаки бутюн неджабети (несиль темизлигини), бутюн аньанети зулум иле, къахр (зорлукъ) иле эзиюр, богъуюр, ольдюриюр ве татарлыгъы мезара, инкъираза (битмеге догъру) сюрююрды. Бу хал 25 март 1917-е къадар девам иде кельди. Факъат къудрет-и-фатыранынъ (Танърынынъ яратма кучю) энъ бахир (ачыкъ корюнген), энъ джелий (белли олгъан) бир муджизеси демек олан бир къуввет дерхаль шебабет-и-хазырее (ал-азырдаки генчликке) буюк ве къатъый бир азм (ниет) ве бесалет (джесюрлик) бахш идерек, онлары миллет огърунда федакяране ишлер корьмее севкъ итти ве о тарихтен бери бутюн тешеббюсат ве иджраатында косьтере бильдиклери муваффакъиетиле мюмтаз эйледи (сечти). Иште, о нурлу, о зиялы ве о къувветли мюдафааллеримизин (къорчалайыджыларымызнынъ) башында шанлы, шерефли буюк муфтимиз Челебиджихан эфенди булуныюр. Бизлер затен къабль-эль-инкъиляп (инкъиляптан эввель) онъа ве хэйет-и-мухтеремесине бир хисс-и-самимиетле мербут (багълы) ве мюзахир (тарафдары) идик, йине де о хисси, о ихтирам ве мухаббети беслемекле магърур ве муфтехериз (гъурур дуймакътамыз). Бинаэналейх (демек ки), татарлыгъы шах-рах-ы-нефакъ (буюк бир бозгъунлыкъ) ве перишание (дагъыныкълыкъкъа) севкъ итмек махиетини хэнуз програмларле тюрлю хаял ве десаис  (айын-оюнлар) иле ортая атылан фыркъалар, джемиетлер ве бунлары тесис иден санадид (агъалар) истибдат ве асхаб-ы-ихтирас (нефисхорлар) бизим махиет-и-иттихадымызда (бирлик аслымызда) хич бир вакъыт земин-и-интишар (яйылма эсасыны) буламаяджакъларына эмин олмалыдырлар. Татарлыгъын бедбахтисине чалышан хаин бир такъым провокаторларле тевхид-и-месаи иден (чалышмаларны бирлештирген) сафдиль татар эвлятлары, татарлыгъын хич бир вакъыт намуслы эхляфы (несли) оламазлар. Хэр хальде татарлыгъын миллий, диний ве медений хукъукъ менафининъ (менфаатларынынъ) мюдафаа-и-екянеси олан буюк ве шанлы муфтимиз Челебиджихан эфендие бизден къальбисий, самимий хюрметлер такъдисийлер (мукъаддес бильмелер) ве оны ихналыкъ ве тахрибе (йыкъмагъа) джурьат эйлеенлере хэзаран (бинълердже) нефрин ве лянетлер олсун!».

Къулланылгъан эдебият:

1.                 Нуреддин А. Хитабе. (Къырымтатарларгъа къаршы япылгъан провокация арекетлери акъкъында) // Миллет. – 1917. – август 7.

2.                 Акъчокъракълы О. 35 йыл маариф курсюсинде. Ахмед Нуреддин // Енъи дюнья. – 1923. – № 85 (305). – сентябрь 11.

3.                 Селяметов У. Ахмед Нуреддин Тахир-заденинъ вефаты // Енъи дюнья. – 1926. – майыс 6.

4.                 Ахмед Нуреддиннинъ вефаты // Окъув ишлери. – 1926. – № 4-5 (12-13).- С. 86.

5.                 Акъчокъракълы О. Къырым генч муаллимлерининъ энъ къартларындан Ахмед Нуреддин (1856 - 1926) // Окъув ишлери. – 1926. – № 6-7 (14-15) – С. 13 – 17.