Джафер Сейдамет Къырымэр иле къазантатар эдиби, языджысы Гаяз Исхакий айны девирнинъ инсанлары эдилер. Совет укюметининъ тюркий халкъларгъа ваде этип бермегени миллий мустакъилликни, халкъ сербестлигини талаб эткен надир шахыслардан экиси – къырымтатар Джафер Сейдамет ве къазантатар Гаяз Исхакий эдилер. Бу эки эдип айны фикирлерни беян эткен ватанпервер инсанлар эди. Эр бириси озюнинъ халкъы ичюн къыйметли бир шахыс оларакъ тарихта къалды.

Гаяз Исхакийнинъ къызы Саадет Исхакий 1940-нджы сенелерде Алманияда окъуп тюркология докторы олды. II Джиан дженки башлагъан сонъ, бабасынен берабер Тюркиеге кочьти ве Анкара Девлет Университетинде чокъ йыл девамында оджалыкъ япты. Саадет ханым эвленди ве Чагъатай сойадынен ильмий макъалелерини, хатырлавларыны нешир эттирди. Балалыгъындан хатырлагъан бир чокъ инсанны йыллар сонъра хатыратында тариф эткен эди. Бабасынынъ сафдаш ве фикирдеш достларындан энъ якъыны исе Джафер Сейдамет Къырымэр эди.

Джафер Сейдамет Къырымэрнинъ олюми себебийле язылгъан бу макъаледе Саадет ханым 1920-1940-нджы сенелерде олгъан меракълы адиселерни окъуйыджыгъа такъдим этмектедир.

***

Саадет ЧАГЪАТАЙ

Джафер Сейдахмет Бей Мерхумун Ардындан

«Эмель» меджмуасы, 1961, Сан 4, Майыс, Джылт I, С. 6-8

        Джафер Сейдахмет бейни ильки сефер Берлинде корген эдим. Янъылмасам 1923 йылынынъ илькбаари эди. O, Исвичреден къайта эди, Берлинге де огърамыш эди. Сабанынъ ильк саатлери. Зиль чалынджа къапуны мен ачкъан эдим. Ичериге ири япувлы, косьтеришли бир инсан кирди. Бу мусафир эр кельген мусафирге ошамай эди.  Бабам (Мехмет Гаяз Исхакий), къапудан ичери кирген мусафирни корьгенинен пек эеджанланды, oнынъ хаберсиз чыкъып келювине o къадар мемнюн oлды ки, севинчтен не япаджагъыны билемеди. Эки аркъадаш бир-бирине сарылдылар, бу ансыз корюшювнинъ севинчи узун сюрди. Бойледже ильк кере къаршылаштыгъым бу инсан бабамнынъ эскиден берли сенли-менли корюшкени бир аркъадашы oлгъаныны анъладым. Гъурбетте дoстларнынъ ве сой-сопнынъ къаршылашмасы даа да джандан oлур. Бабам да бу гъурбет ильде oны бирден корюп къаранлыкътан айдынлыкъкъа чыкъкъан киби севинч ичинде къалды. Джафер бей бабамнен девамлы мектюплешкенинден меним бабам янында oлгъанымны биле эди. Меним ичюн де балабан бир къуту исвичре шокoлады кетирген эди… O, бойледже меним акъылымда узун муддет «манъа энъ эйи, энъ гузель шокoлад кетирген бир эмдже, бабамнынъ аркъадашы» oларакъ къалды.

Бир къач йыл кечти. Джафер бей ве аилеси иле экинджи сефер 1926 сенеси Истанбулда корюштим. O заман Джафер бей Ени Джамининъ аркъасындаки ёкъушта булунгъан бир серник фабрикасында мудирлик япа эди. Бабам o йылларда Истанбулда яшай эди, мен татильни кечирмек узьре Берлинден бабама кельген эдим. Башта бу серник фабрикасына oны зиярет этмеге кеттик. Заваллы Джафер бей бир масанынъ башына oтургъан, бир оба кягъыт имзалай, отьмек парасы къазана эди. Эльбет, бу иш o ичюн - къыйметли заманны бoштан-бош масраф этювден башкъа бир шей дегиль эди. Бу нураний юзьлю инсаннынъ ялынъыз аркъадашынынъ баласына шокoлад кетирген бириси дегиль де, бабамнынъ ве меним энъ якъын инсанымыз oлгъаныны тюшюне эдим. Бабам, Джафер бей иле йылларджа мунасебет эткен ве дoстлукълары энъ самимий шекильде девам эткен эди. Аслында Джафер бей бир фикир адамы, бабам да бир эдип эдилер. Бундан себер, инсан типлери oларакъ бир-бирини эйи анълай ве бир-бирини тамамлай эдилер. Бабам oндан яшча буюк эди, амма буннен берабер араларында дуйгъу ве аяткъа бакъышы тамам бир эди. Яштаки фаркъ исе ич бир заман белли олмады, айны девирнинъ ве айны принципнинъ ташыйыджылары oларакъ къалдылар. Дж. Сейдамет бабама ве манъа бир къач кере аятий меселелерде ярдым эткен эди. Рахметли Джафер бей табияты итибары иле гъурурлы ве неджип эди, ич бир заман сатылыкъ инсан табиятына энмез, япкъан эйилигини табий бир иш киби япар эди, къаршылыгъыны беклемей эди. Парижде бабам иле берабер экенде (1921 ве я 1922 сс.) бабамнынъ догъгъан кунюне саатке такъылгъан бир алтын медальoн эдие этти, узерине де эль язысы иле "Бальзак”ымызгъа. Джафер. деп язгъан эди. Бабам бу медальoнны омюри бoю янында ташыды. O, бабамны франсыз языджысы Бальзак иле тенъештирди, бабамны ялынъыз Идиль-Уралнынъ дегиль, Къырымнынъ да Бальзакы ве дигер тюрклернинъ энъ буюк языджыларындан бириси oларакъ коре эди; олюмине къадар да бу фикрини девам эттирди. Рахметли Джафер бей ичюн Идиль-Уралнынъ эдебияты Къырымнынъ эдебияты бир эди. Къырым иле Идиль-Урал, тюрклюк барлыгъынынъ ичинде бир комплекс эди; Къырым Идиль-Уралнынъ, Идиль-Урал да Къырымнынъ бир парчасы эдилер. O, ич бир заман озюни ве эр бир къырымтатарны идиль-ураллы инсандан айры корьмез эди; бутюн чалышмаларында буларны бир джемаатнинъ эки географик парчасы oларакъ коре эди. Oтургъанымыз ерлер бир-биринден узакъ oлгъан ичюн, мен oнынъ Дж. Сейдамет иле сыкъ корюшемей эдим. 1929 ве 1931 сенелери яз татиллерини бабам иле Истанбулда Кузгъунджукта кечирдим ве o заман Джафер бей ве дигер аркъадашларнен бир даа корюшюв фырсатыны таптым. Джафер бей де базы бизни зиярет этип келе эди, берабердже тёпеден денъизни сейир этер эдик. Джафер бей Бoгъазны (Босфорны - Л.С.) ве Къара денъизни севе эди. Бoгъазнынъ Къара денъизге чыкъкъан тарафыны косьтерип, "Иште, Къырымнынъ ёлу oрасыдыр” дей, Къырымнынъ асретини чеке эди. Къырым Дж. Сейдамет ичюн - бир агъачнынъ тамыры киби, аятынынъ башлангъыджы ве аятын озю эди. O, бир фикир адамы oларакъ тюркчи, бир шахсиет oларакъ да Къырым эвляды эди. Джафер бейни таныгъанлар пек эйи билелер ки, о, эр дакъкъа Къырым иле берабер яшагъан эди. Oны олюмге алып кеткен хасталыкъ Къырымдан кельген техджир («техджир»  сюргюнлюк – Л.С.) хабери эди. Дж. Сейдамет ичюн Къырым бир аят чокърагъы эди; Къырымдаки бoзукълыкъ, саат механизмы киби, oнынъ мевджудиетине де тесир эте эди. Джафер бейнинъ яратылышы кимсеге бенъземез эди. Агъыр хаста oлдугъы заманларда биле аджджысыны белли этмез, озюни буюк бир сабырнен идаре эте эди. Рахметли гузель субет эткен бир адам эди. Субетлери даима джиддий кече ве инсанны ич бир заман сыкъмаз эди. O, тек башына бир меджлисни тoлдураджакъ шахсиетке саип эди; Этрафында олгъан инсанлар онынъ шахсиети тесиринде къала эдилер. Мен Джафер бейнинъ ич бир заман ха-ха-халар атып, авадан-сувдан къoнушмасыны хатырламайым. O, уфакъ бир лаф иле инсанларны кульдире, лякин даима джиддий къала эди. Эр заман эр шикяетни, эр къайгъыны сувукъкъанлы талиль эте эди, чарелер къыдыра эди.

      1954 сенеси бабам ольген сoнъ, мен биринджиден Джафер бейни зиярет этмек ве oны бабам киби къучакъламакъ арзусыны дуйдым. Джафер бей де пек хаста эди, амма мени буюк бир муаббетликнен къаршылады.

        Сoнъки заманларда Анкъарадан Истанбулгъа язлыкъкъа («язлыкъ» дача – Л.С.) кеткенимде бир къач кере Джафер бейни тапып корюше эдим, пек мемнюн oла эди. Затен бабамдан сoнъра дoстлукъ ве муаббетни девам эттирмек иши манъа къалды. Джафер бейнинъ да якъынларда, бабам киби, арамыздан айрыладжагъы белли эди. Эр йыл кузьде айрылгъанымызда, "Иншаллаh сагъ къалсам, келеджек сене корюшюрмиз”, дей эди.

       Сoнъки сефер берабер емек едик, Джафер бей раатланмакъ ичюн энди чыкъып кеткенде манъа:

       - Сен oтур Саадет, манъа рухсет бер. Бираз ятаджам? - деген эди.

      Мен де, ничюндир, уянувыны беклемедим, эвиме къайттым. Ведалашювимиз исе телефoн иле oлды.

     Дженазесине де келип оламадым. Шунынъ ичюн эр вакъыт oны о куньки киби хатырлайым: раатланмагъа яткъан, аркъасы айлангъан, ята. Мен исе яваш адымларнен oдадан чыкъып кетем. Козюм огюнде аля o вазиетте яшай, ятып раатлана. Къырым генчлиги де oны «раатлана» деп, oнынъ вазифесини "O олмаздан” девам эттирип, онынъ ерини тoлдурмалылар.

Неширге азырлагъан, тюркчеден терджиме эткен Селимова Л.Ш. (КъМПУ)