Qırımda tatarlar tarafından çıqarılğan gazetalarnıñ, pek qısqa olsa da, tarihinı yazğanda hiç şübhesiz Gaspralı İsmail-beyden başlamaq icap (kerekligini tasdıqlay – Т.К.) ete. Lâkin biz İsmail-beyni añarken şimdige qadar belli olmağan diger bir simanı (şahsnı – Т.К.) daha añmaqnı kerek tanıymız. Bu sima Nuri Asan-beydir.

                Nuri Asan-bey 1838 senesi Yalta civarında Ayvasıl köyünde doğğan. O zamanlarda qırımtatarlarnıñ başına kelgen hicret facialarınıñ tesiri altında Nuri Asan-bey 1860 senesi oqumaq maqsadınen Türkiege ketken.

                İstanbulda Nuri Asan aliy tahsil alğan ve hariciye nezaretinde (tış memleketler işleri boyunca ministrliginde – Т.К.) çalışqan. 1876 senesi Türkiye inqilâpçılarınen birlikte sultan Azizniñ tahttan endirilmesinde iştirak ete. Bundan soñ sultan Abdulhamidge suiqast (покушение – Т.К.) etkenlerge qoşulğanı içün, idam cezasına (ölüm cezasına – Т.К.) mahküm olğanını añlap, Avropağa qaçqan ve andan 1879 senesi Qırımğa qaytqan.

                Mında Nuri Asan-bey qırımtatarlarnı çar zulumından qurtarmaq yolunı araştıra ve qırımtatarlarnı çarizmge qarşı qalqışmalarını teşkilâtlandırmaqnı tüşüne. Bu maqsadnen Bağçasarayğa kelgende Nuri Asan-bey o zamanda «Zıncırlı» medresede rus tili derslerini bergen Gaspralı İsmail-beynen tanış ola. Çarizm zulumına qarşı amansız küreş açmaq maqsadınen «Tonğuç» adında bir mecmua teşkilâtlandıralar ve bunıñ diger nushalarını da «Şefaq», «Neşriyat İsmailiye» adlarında çıqaralar. Qırımda yazılğan bu mecmualar Tiflis şeherinde neşir olunalar.

                Türlü vaqıtlarda çıqqan bu mecmualardan büyük fayda beklenilmeycegini añlağan Gaspralı ve Nuri-beyler «Terciman» namında rusça ve tatarca olmaq şartınen aftalıq siyasiy, içtimaiy ve iqtisadiy bir gazeta çıqarmaqnı qararlaştıralar. Nihayette 1883 senesi, Qırımnıñ Rusiege qoşuluvına tamam yüz yıl tolğan künü «Terciman» gazetasınıñ ilk nomerasını çıqarmağa muvaffaq olalar.

                Türkiyede aliy tahsil körgen ve öz bilgisini milletke ögretmek ve onıñ közüni açmaq maqsadınen büyük fedakârlıqnen ortalıqqa atılğan Nuri Asan-bey yurtundan sürüle, belgisiz, nerelerde vefat ete.

                Gaspralı İsmail-bey «Terciman»dan başqa «Mektep», «Alem-i nisvan» adında mecmualar çıqara, 1905 senesinden soñ «Millet» adında ve «Ha Ha Ha» adında bir de şaqa-mısqıl gazetasını çıqara.

                1905 senesi rus inqilâbı tesiri altında bulunğan ve milliy ruhnı his ete başlağan genç tarafından Reşid Mehdievniñ baş muharrirligi altında, Qarasuv şeherinde «Vetan hadimi» adında siyasiy, içtimaiy, iqtisadiy bir gazeta çıqarıla. Faqat büyük zorluqlarnen «Vetan hadimi» olduğı eki sene qadar devam etip ola. Bu zamanda bir taqım toqtavlar ve qapatuvlar neticesinde o da susmağa mecbur qala.

                Nihaet 1917 senesi Rusiye zuhur etken inqilâbiy ceryan neticesinde Aqmescitte meydanğa kelgen merkeziy icra komiteti tarafından birleşken gençlik «Millet» adında büyük bir gazeta çıqarmağa başlay. Aynı zamanda qart «Terciman»nı da davet ettireler. Bunıñle beraber Abdulakim İlmiy ve digerleri tarafından «Qırım ocağı» adında üçünci bir gazeta daha çıqarıla, lâkin bu soñkisi çoq yaşamadan «Millet» matbaasına qoşula «Millet» ise 1919 senesine qadar devam ete.

                «Millet» gazetasında çeşit siyasiy aqıntılardan dolayı süküt etmege mecbur qalğan soñ 1919 senesi Vrangelcilerniñ neşir efkârı olğan «Qırım müsülmanları» adında bir gazeta çıqa. Bundan Qırımnı almanlar işğal etken devirde «Haq ses» adında bir gazeta daha çıqarılğan edi. Bu zamanda Amet-bey Ozenbaşlı tarafından «Yeşil ada» adında bir mecmua çıqarıla. 1917-1919 senelerde tatar sotsialistleri tarafından başta «İşçi halq» soñ «Al bayraq» adında gazetalar çıqarıla. Aynı zamanda A.S. Ayvazov tarafından «Millet işi» adında bir gazeta çıqarıla. Kene bu senelerde Qırım gençligi, rusça olaraq «Голос татар» adında, bundan soñ kene rusça olaraq «Крым» adında gazetalar çıqaralar. Bu soñki gazetalar ekisi de D-r Halil Çapçaqçınıñ baş muharrirligi altında çıqarıla.

                Bolşevikler Qırımnı işğal etkenge qadar neşir olunğan tatar gazetalarnı 1919 senesiniñ ahırında sükût eteler.

                Bundan soñ artıq kommunistler tarafından «Yeñı dünya» ve «Yaş quvet» gazetaları, bir de «İleri» adında edebiy mecmua çıqarıla. Bulardan da başqa «Maarif işleri» adında bir mecmua ve diniy işler hususında bir de «Asriy müsülmanlıq» mecmuası neşir oluna. 1920 senesinde çıqa başlanğan «Çolpan», «Yañı Çolpan», «Bilgi» jurnalları çoq devam etmeden toqtaylar. «İleri» jurnalı soñradan «Bolşevik yolu» namınen bolşevikler Qırımdan quvulğanğa qadar devam ete. «Yeñı dünya» gazetası ise öz ismini «Qızıl Qırım»ğa çevirerek kene o yolnen faydalı bir iz bıraqmayıp ğayıp ola.

                Böyleliknen 1917 – 1920 senesine qadar her nasıl bir vastalarnen de olsa Qırım gençliginiñ yaşatıp kelgen gazeta ve jurnallarnıñ bıraqılğan urluqları qırımtatarlarnıñ milliy amelleriniñ bağçasında nurlu tamırlar atqan ediler.

                «Millet» ve «Qırım ocağı» gazetalardan başlap, milletçi gençlikniñ emeli, qırımtatarlarnıñ milliy davalarını keniş kütlege añlatmaq ve o yolda efkâr umumiyeni hazırlamaqtan ibaret edi.

                Nitekim, 1920 senesi Qırımnı soñ defa olaraq işğal etken bolşevikler tatarlar arasında uyanğan milliy ruhnı, milliy duyğunı ğayıp etmek maqsadınen bundan evel büyük zorluqlar ve küçlüklernen yaratılıp kelgen bütün neşriyatnı meydanğa ketirgen şanlı tatar gençligini de helâk etti. Bu kureş bizge adsız telefatqa (esapsız ğayıpetmelerge – Т.К.) oturdı. Lâkin kureş daha bitmedi, kureş devam ete. Telefatqa baqmadan bu künde yeñiş bayrağı bizim elimizdedir. Nihayette Qırımnı bolşevik – çufut zulumından azat etken Alman komandanlığınıñ izinen ve yardımınen haqiqaten serbest «Azat Qırım» kibi gazeta meydanğa kele bildi. Özüniñ serbestligini ve azatlığınen beraber «Azat Qırım» ancaq yuqarıda bahs etilgen 1917 senesi merkeziy müsülman komiteti tarafından neşir olunğan «Millet» ve «Qırım ocağı» gazetalarınıñ devamıdır. Bugün Qırım gençliginiñ baş vazifesi halqımıznıñ medeniy seviesini yükseltip, nüfuzlı, quvetli ve bilgili etip yañı-yañı kureşlerge azırlamaqtır.

Azat Qırım. – 1943. – № 5 (101). – 16 yanvar.

Неширге Т.Н. Киримов азырлады.