Шуларнынъ арасында кендисининъ бедий, ильмий-ичтимаий ве сиясий кучю иле айрылып тургъан «Окъув ишлери» (1925 – 1929) дергиси де ер алмакъта. Бу куньгедже мезкюр дерги иле багълы махсус араштырмалар япылмаса да, уфакъ-тюфек информацион парчалар матбаа юзюни корьгенлеринден гъайры [1, с. 125 - 134], базы муэллифлеримизнинъ языларында дергидеки материаллар къулланылмакъта. Занымызджа, ишбу дергининъ мундериджатыны огренмеден миллий илимимизнинъ чешит саалары иле багълы, шу джумледе филологиямызнынъ тарихине аит, джиддий араштырма япмакъ кучьтир. Чюнки «Окъув ишлери»нинъ мундериджаты, ашагъыда кореджегимиз киби, гъает зенгин ве сыфат дереджеси де (чокъусы алларда) баягъы юксектир.

Макъсат. «Окъув ишлери» журналынынъ толу коллекциялары ялынъыз С.-Петербургдаки Русие Миллий ве Москвадаки Русие Меркезий кутюпханелеринде булунгъаны себебинден, къырым окъуйыджысына файдаланмагъа кучьтир. Ве бундан гъайры, мундериджеси там белли олмагъаны ичюн бугуньде котерильген миллий-медений меселелеримизнинъ чезильмесине ялынъыз бир тарих сыфатында дегиль де, бир теджрибе шеклинде мейдангъа чыкъарылып ишимизге ярарлы оладжагъындан, мытлакъ мундериджесини бильмели ве ондан файдаланмалымыз.

Юкъарыда анъылгъан неширлернинъ («Терджиман», «Ветан хадими», «Миллет» ве алх.) джумлесининъ ичтимаий-сиясий ве ильмий кучьлери, хызлы чалышмалары ве ёнелишлери, эбет, этрафындаки зиялыларымыз теркибинден гъайры, кенди мухаррирлерининъ фикри, мантыгъы, метанети ве ирадесине де багълы эди. И. Гаспринский, А.С. Айвазов, Р. Медиев, А. Ильмий, О. Мурасов, А. Одабаш, М. Недим киби шахслар кенди этрафларына миллетнинъ интеллектуаль кучьлерини топлая билип, сиясий фуртуналарнынъ юдже далгъалары арасындан кенди «гемилерини» устаджасына юрютерек, матбаа юзюне миллий аятымызнынъ чешит сааларына багъышлангъан эртарафлама юксек дереджели ве гъает къыйметли материаллар чыкъара бильдилер.

«Окъув ишлери»нинъ баш мухаррири Усеин Балич ойлелеринден бири эди. Эм о, неширджилик меселесинде янъы адам дегильди. Генчлигинде, яни ХХ асырнынъ энъ башларында, Акъмесджитте рус-татар дарульмуаллимини битирди. Русчасы  мукеммель олып, рус эдебиятыны эсаслы тедкъикъ эткен ве ичтимаий меселелерни къаврагъан бир генчти. О девирде Багъчасарайда миллий театрнинъ къурулмасында чалышкъан ве 1908 – 1909 сенелери «Учкъун» башлыгъы алтында бир серия нешрият япкъан муневвер генчлер арасында фааль роль ойнагъан бир шахсиет эди [2, с. 51].

Усеин Баличнинъ тешкили иле 1909 – 1910 сенелери «Учкъун чоджукълар китапханеси» сериясы алтында терджиме, тертип ве нешир этилип чыкъкъан китаплар бойле бир меракълы сыраны тешкиль этмектелер: «Дагъджынынъ къызы» ве «Ильяс», «Шахзаде Хальвер», «Хырсыз огълу» ве «Фикирсиз сансар», «Падишахын енъи эльбисеси», «Чин падишахын къызы», «Дели къашкъыр» ве «Тырнакъ», («Кок боюн», «Тавшан» ве дигерлери) ³. Яни Усеин Баличнинъ неширджилик ве терджиманлыкъ ишинде джиддий теджрибеси бар эди. Эм де кендиси о сенелери «Окъув ишлери»нинъ баш мухаррири олдугъындан гъайры, айны заманда Къырым Маариф Халкъ Комиссарлыгъынынъ реиси вазифесини де эда этип кельгендир.

Тильджи алимимиз мерхум Усеин Куркчининъ 1989 сенеси язгъан бир мектюбине коре, «Окъув ишлери»ндеки материалларны неширге азырлав меселесинде Усеин Баличнинъ биринджи ярдымджысы Абибулла Одабаш олгъандыр ⁴.

«Окъув ишлери»нинъ идареси Акъмесджит шеэри, Совнарком бинасынынъ 50-нджи номералы одасында ерлешти. Дерги тиражынынъ эр номери айны олмаса да, орта ракъамны алгъанда, 1.000 – 1.500  нусхада чыкъарыла эди.

Къырым Маариф Халкъ Комиссарлыгъынынъ нашир-и-эфкяры (нешир органы) сыфатында джылтынынъ узеринде Къырым ярымадасы ве оны ортасындан кесип чыкъкъан араб харфлериле «Окъув ишлери» язысы дергининъ умумий сыфатына шаркъ колоритини бермектедир. Дергининъ форматы эсасен 17 х 25 олып, эр номерининъ  аджими 60, 80, 100 саифе этрафында булунмакъта ⁵. Базы экили номерлер исе, 205 саифеге бара эдилер ⁶. Яни «Окъув ишлери» Къырым миллий дергилерининъ «къалын журнал» категориясына кирмектедир. Журналнынъ 1925 – 1929 сенелери ичинде эпси олып 38 номери чыкъты.

«Окъув ишлери»нинъ мундериджаты ве аджимини козь огюнде тутаракъ, тюрк дюньясынынъ неширджилигини гузель бильген классик шаиримиз Амди Гирайбай онъа бойле къыймет кескен эди: «Бугунь Къырымда чыкъкъан «Илери» ве «Окъув ишлери» киби меджмуалар ялынъыз Къырым тарихинде дегиль, бутюн тюрк алеминде не заман корюльди?!» ⁷.

Айда бир кере чыкъкъан «Окъув ишлери»нинъ 1-нджи номери дюнья юзюни 1925 сенеси майыс айында корьди. Дергининъ тизими ве мундериджаты эсасен бойле болюклерден ибареттир: «Ичтимаий-сиясий болюк», «Окъув ишлеринде амелият ве назарият», «Сиясий ярыкъландырув ишлери», «Эдебият», «Китабият», «Хаберлер болюги» ве «Ресмий болюк». Базы номерлеринде «Халкъ эдебияты ве этнография кошеси», «Юрт бильгиси болюги», «Махаллелерде теджрибелер болюги», «Дигер тюрк улькелери эдебиятындан», «Фен ве техника» ве атта бир сыра нусхаларында «Суаль ве джеваплар» киби болюклер булунмакъта. Айрыджа оларакъ «Окъув ишлери»нинъ базы номерлери муим конференцияларгъа яхут юбилейлерге багъышланып, шу нусхаларнынъ буюк бир къысмыны мезкюр тедбирлернинъ материаллары тешкиль этмектелер ⁸.

«Ичтимаий-сиясий болюк»ни башындан башлап учь йыл девамында Усеин Баличнинъ кендиси азырлай эди. Онынъ языларында халкъара ичтимаий-сиясий вазиет, советлернинъ идареси, миллий-медений мукъаддерат, Къырымнынъ миллий мектеплеринде окъув ишлери, бейнельмилель ве дахилий (ичеридеки) вазиет киби меселелер котерилип, эр бир парчасындаки фикирлери юксек дереджели талиль ве исбатларнен ачыкълангъандыр.

1927 сенесининъ бааринде «Миллий фыркъа» иле багълы репрессия далгъасы котерильген сонъ, Усеин Балич бир сыра дигер белли айдынларымызнен берабер хапс этилип тюрьмеге быракъыла. 1928 сенесинден башлап чыкъкъан «Окъув ишлери»нинъ ич бир номеринде биз онынъ адыны растламаймыз. Анълагъанымызгъа коре, онынъ ерине месуль мухаррир оларакъ башта Якъуп Мусанниф тайин этиле. Сонъундан исе, Къырым Маариф Халкъ Комиссарлыгъынынъ янъы реиси Мамут Недим тайинлене. 1928 сенесининъ кадрлар денъиштирме къыямети вакътында, журналнынъ мундериджеси ве аджими зайыфлаша. Меселя, 1928 сенесининъ 8 (28)-нджи номери, атта болюклерге де болюнмей, бир къач материаллар сыраланып, ялынъыз 18 саифелик бир дерги оларакъ «тинтильген» шекильде нешир этиле.

Умумен алгъанда, журналнынъ айры нешир олунгъан энъ уфакъ джылты 9 парча сыгъдырса (1928.- № 8), энъ буюгинде исе 45 чешит материал булунмакътадыр (1926.- № 8-9-10).

«Окъув ишлери»нинъ муэллифлер теркибине назар ташласакъ, эксериетте Къырымнынъ энъ кучьлю миллий интеллекти булунгъаныны коремиз. Муэллифлер арасында Усеин Баличтен гъайры, А. Одабаш, Я.Н. Байбуртлы, А. Куркчи, О. Акъчокъракълы, А. Озенбашлы, А.С. Айвазов, профессор Б. Чобан-заде, У. Боданинский, Я. Шакир-Али, Ш. Вехби, У. Ипчи, А. Гирайбай, профессор Умер Байрашевский, Я. Байрашевский, А. Къадри-заде, М. Нузет, М. Недим, А. Лятиф-заде, И. Леманов киби шахсиетлер булунмакъта .

Бойле аджайип ве зихнен гъает кучьлю бир гурух миллий зиялыларымызнынъ бир арагъа кельмеси, эбет, буюктен-буюк нетиджелер де бергендир. Дергиде онлар ве юзлердже талеп этильген сыфатлы материаллар ер алдылар. Базан меджмуада теджрибе япылгъан парчалар, сонърадан китап шеклинде дюнья юзюни корьгендирлер. Меселя, Усеин Баличнинъ «Къырымтатар миллий медениетининъ тарихий мукъаддераты» серлевасы алтында басылгъан макъалелери айры монографик чалышма оларакъ ⁹, Амет Рашиднинъ «Фенний кезинтилер»и, ахыры, табиат иле багълы дерслик шеклинде ¹⁰, Умер Аджы-Асаннынъ «Элифбе» этрафындаки парчалары сонъундан бир сыра «Элифбе» дерсликлерине темель олгъан эдилер ¹¹.

Базы нетиджелер. Эбет, «Окъув ишлери»нинъ эсас вазифеси – мектеп меселелерини ачыкъламакъ, мектепке керекли материаллар, усулий (методик) тевсиелер, ёлкосьтергичлер, теджрибе пайлашувлардан ибарет эди. Журнал бу эсас вазифесини юксек дередже сыфатынен эда этип кельди. Ама булардан гъайры, ашагъыдаки джедвельден корюнгени киби, миллий инкишафымызнынъ бир чокъ сааларыны айдынлатып, шекилленмесини, калителешмесини ве илерилемесини де дестекледи.

А.С. Айвазов ве А. Одабашнынъ земаневий тилимиз иле багълы парчалары, О. Акъчокъракълынынъ И. Гаспринскийнинъ аяты ве фаалиетини, миллий археологиямызны акс эткен язылары, Амет Озенбашлынынъ тарихимизни айдынлаткъан левхалары, медицина фенлери докторы, профессор Умер Байрашевскийнинъ миллетимизнинъ селяметлигине багъышлангъан язылары, профессор Б. Чобан-заденинъ тиль ве медений тарихимиз акъкъында макъалелери, У. Боданинский ве Я.Н. Байбуртлынынъ миллий медениет ве этнографиямыз хусусындаки язылары, Шейх-заде Вехбининъ ульке бильгиси ве язы тарихи иле багълы парчалары, А. Лятиф-заденинъ эдебиятымызнынъ тарихине багъышлангъан монографик чалышмасы, И. Лемановнынъ миллий аятымызнынъ тенвирлери ве юзлердже дигерлери бугуньде янъыдан джанланмагъа башлагъан ильмий-медений омрюмизнинъ темель ташлары ве баш багъаналарыдыр.

Дженктен эввельки матбуатымыз ве онынъ мундериджесининъ библиографиясыны тизмек меселелеринде даа чокътан-чокъ ишлер япылмасы лязим. Ама бойле буюк ве кениш меселени бирден чезмек къолай дегиль. Шунынъ ичюн дженктен эввельки эр бир газет ве дергилеримизнинъ башта айры-айры библиографияларыны тизип, сонъра буюк бир бутюнликке чевирмели. Бойле иш япылса, илим ве медениет сааларымыздаки ишлер янъы бир сыфат ве калите иле девамлар. 

Дикъкъат этмели. Журналнынъ 1927 сенеси чыкъкъан санлары къарышып кельмекте. Къошулып чыкъкъан 1 ве 2 номерлеринден сонъ, кене 1-нджи номер косьтериле. 1928 сенеси чыкъкъан 8-нджи номерден сонъ, айны сененинъ кене 1-нджи ве 2-нджи номери косьтериле. 1929 сенеси бирден 3-нджи ве 4-нджи номерден башлай.

Бу къалабалыкънынъ себеби там анълашылмай. Эр алда бу ерде сиясий унсурлар къарышкъаны дуюла. Яни Октябрь инкъилябынынъ 10-сенелигине багъышлангъан дерги 1-нджи номерден башланмакъ «керек олгъаны» себебинден, эки номер чыкъкъан сонъ биле, кене 1-нджи номер ракъамы къоюла… Къалгъан къарышыкълыкълар баш мухаррирлернинъ денъишмесинен багълы олса керек.

Бу меселе чокъ йыллар девамында Москва ве Санкт Петербург кутюпханелеринден узакъ олгъан окъуйыджыларны шашмалатып кельмекте. Шукюрлер олсун, умумий сыранынъ номерлери къоюлмагъа унутылмагъан! Башкъа такъдирде бугуньки тедкъикъатчылар ичюн бу меселе джиддий къалабалыкънынъ баш себеби оладжакъ эди.

«Окъув ишлери»нинъ бутюн номерлеринен Москва ве Санкт Петербургнынъ меркезий кутюпханелеринде таныштыкъ. Эр бир номерини айры-айры саифелеп чыкътыкъ.  Къайд этмели ки, базыда дергининъ мундеридже саифесинде косьтерильген серлевалар ве саифелер журналнынъ ичинде берильген серлевалар иле там уймай. Биз журналнынъ ичинде берильген вариантларны алдыкъ ве материалларнынъ булунгъан саифелерини журналнынъ ичинде олгъаны киби косьтердик. Шунынъ ичюн журналдан керекли парчаларнынъ копияларыны сымарлайджакъ олгъанлар, юкъарыдаки къайдларымызны эсас тутмалы.

Къулланылгъан эдебият:

1.                 Керимов И.А. Бизим «джанлы» энциклопедияларымыз // Ленин байрагъы.- 1988.- майыс 5; Крымскотатарская периодическая печать довоенного времени // Ученые записки КГИПУ.- 2004.- Выпуск 5.

2.                 Къырымэр Дж.С. Базы хатыралар.- Истанбул: Этам а.ш. тесислери.- 1993.- 329 с.

3.                 Ишбу китапларнынъ джедвели 1909 сенеси Багъчасарайда нешир этильген Перелыгиннинъ «Тавшан» рисалесининъ джылты узеринде берильгендир.

4.                 Сулейманова Дж. Такъдиримизнинъ айдынсыз орьнеги // Йылдыз.- 2006.- № 6.- С. 121.

5.                 Керимов И.А. Крымскотатарская периодическая печать довоенного времени // Ученые записки КИПУ.- 2004.- № 5.- С. 131.

6.                 Меселя, «Окъув ишлери»нинъ 1927 сенеси къошулып чыкъкъан (1-2) номери 205 саифеден ибареттир.

7.                 Сейдамет Дж. Амди Гирайбайнынъ аяты // Йылдыз.- 1995.- № 3.- С. 6.

8.                 Бойле аллар «Къырым экинджи басамакъ татар мектеплери оджаларынынъ биринджи конференциясы», ве «Октябрь инкъилябынынъ 10-йыллыкъ юбилейи» иле багълы олып, материаллары «Окъув ишлери»нинъ 1927 сенеси умумий 19-20 ве 21-нджи номерлеринде басылгъандыр.

9.                 Балич У. Къырымтатар миллий медениетининъ тарихий мукъаддераты. (Къырымтатар театросынынъ 25 сенелик байрамы шерефине).- Багъчасарай: Хунер ве санайи нефисе техникумы басмаханеси.- 1926.- 55 с.

10.             Рашид А. Табиат бильгиси. Инсан ве хайванлар. Икинджи басамакъ мектеплери ичюн ресимли дерслик.- Акъмесджит: Къырым Хукюмет нешрияты.- 1925.- 178 с.