İşte, Ayvazov'nıñ pek bilinmegen lâkin tarihiy emiyeti buyük olğan faaliyetleri meyanında 1918 ve 1922 yıllarında Qırım'nıñ resmiy vekili sıfatınen Türkiye'de yapqan vazifesi de bulunmaqtadır. 1918'de Nemse ordularınıñ Qırım'ğa kirmeleri neticesinde qurulğan Süleyman Sülkeviç hükûmetinde hem Qırım Tatar milletçileri hem de anti-Bolşevik Rus siyasetçileri yer ala ediler. Siyasiy ğayeleri ve orientatsiyaları biribirinden pek farqlı olğan bu eki gruppa arasında kerçekte daima bir çekişüv kete edi.

Sülkeviç hükümetinde Tış İşleri Naziri vazifesinde olğan Cafer Seydamet ve Qırım Tatar Milliy Qurultayı'nıñ orğanı olğan Qırım Tatar Milliy İdaresi Osmanlı İmperatorluğu'nen sıqı bağ tutuluvuna buyük emiyet bere ediler. Olar Nemselerniñ Qırım işlerinde Qırım Tatarlarnı çette qaldırmamaları içün Osmanlılarnıñ destegini almaq keregine inana ediler. Bundan başqa, Hetman Skoropadskiy'niñ, Qırım'nı Ukrayna'ğa bağlanmağa zorlamaq içün İyul 1918'de ilân etken iktisadiy blokadasınıñ koterilmesi hususunda da Osmanlı İmperatorluğu'nıñ yardımı qıdırıla edi. Cafer Seydamet Osmanlı Devleti'niñ Qırım'da bir elçilik açmasını daa Aprel 1918'de Osmanlı Sadrazamı (Başveziri) Talât Paşa'dan rica etken edi. Talât Paşa ise oña, bunıñ mümkün olğanını, lâkin evvelâ Qırım Tatarlarnıñ İstanbul'ğa bir vekil yibermeleriniñ doğru olacağını aytqan edi. (1)

Niayet, İyul 1918'de Cafer Seydamet, Seytcelil Hattat, Hasan Sabri Ayvazov, Amet Özenbaşlı, Amdi Bekirzade ve Halil Çapçaqçı'nıñ iştirakinen yapılğan gizli bir toplaşuvda Ayvazov'nıñ vekil sıfatınen İstanbul'ğa yiberilmesine qarar berildi. Hükümetteki Rus azalarnıñ böyle bir hareketni asıl da qabul etmeycekleri bilingeninden, mesele gizli tutuldu. Tek Başnazir Sülkeviç'ke mesele aytılaraq, ondan bu işni bozmaycağı ve bunı gizli tutacağı hususunda söz alındı. (2)

Yolğa çıqarken, Cafer Seydamet Ayvazov'ğa İstanbul'ğa barğanda neler yapmaq kerekligi aqqında talimatlar berdi. Buña kore, Ayvazov İstanbul'da Pera Palas Oteli'ne yerleşecek, şu otelniñ ögüne Kökbayraq çektirtecek ve aman jurnalistlernen korüşüp Qırım Tatarlarnıñ ağır vaziyetini olarğa añlatacaq edi. Ayvazov, Seydamet'niñ Talât Paşa'ğa ve Harbiye Naziri Enver Paşa'ğa yazğan birer mektüpni de taşıy edi. (3)

Ayvazov 1 Ağustos'ta İstanbul'ğa bardı. (4) FKerçekten de onıñ ilk işlerinden biri Türk ğazetalarına beyanat bermek oldı. Belli ğazetalardan İkdam'da çıqqan beyanatında, Sülkeviç hükümetiniñ Qırım Tatar Milliy Parlementi'niñ qurdurmağanını, lâkin şu ukümetniñ Qırım'nıñ müstakilligi içün çalışmağa söz bergeni içün oña qol tutqanlarını ayta edi. Ayvazov, Qırım Tatarlarınıñ maqsadınıñ Almaniya ve Türkiye'ge Qırım'nıñ istiklâlini tasdıqlattırmaq olğanını da beyan ete edi. (5) Ayvazov'nıñ "Qırım hükümetiniñ resmiy vekili” olaraq İstanbul'ğa kelgeni Osmanlı ğazetalarında neşretilgen soñ, Nemse ğazetalarında da çıqtı. (6) Ağustos'nıñ ekinci haftasında Berlin'ni ziyaret etmekte olğan ve içinde Cafer Seydamet ve nazir Graf Tatişçev'niñ bulunğanı Qırım delegatsiyası da Ayvazov'nıñ İstanbul'daki faaliyetlerini şu ğazetalarda çıqqan haberlerden ögrendi. Tatişçev, buña qattı açuvlanaraq, Seydamet'ke bir Tış İşleri Naziri'niñ nasıl olıp da hükümetinden habersiz çet memleketlerge vekil yiberebilecegini sorap, onı özüni "artından pıçaqlamaqnen” qabaatladı. (7)

Vekilligi böyle bir kriziske sebep olsa da, Ayvazov İstanbul'daki vazifesini aktiv bir şekilde yursete edi. Osmanlı hükümetinen yaqın alâqada olğanından başqa, uzun yıllardan berli pek yahşı tanışlığı olğan İstanbul matbuatı ve intelligentsiyasınen de sıqı bağları bar edi. "Qırım Hükümeti İstanbul Siyasiy Vekilligi” (Kırım Hükûmeti Dersaadet Mümessil-i Siyasîliği) tamğasını qullanğan Ayvazov, Qırım Tatar olsın, Rus yahut başqa milletlerden olsın Qırım'da yaşağan kimselerniñ Osmanlı hükümetinen alâqalı işlerin takip ete ve konsulluk hızmetlerin yürsete edi. (8) O, Qırım'da olıp keçken işler haqqında da Osmanlı hükümetiniñ yazğan yazılarınen haberdar ete edi. Şu cümleden, Sentyabr soñlarında Sadrazam'ğa yazğan teferruatlı mektübinde Qırım'nıñ bir Nemse koloniyasına avuşturulması yolundaki Nemse planlarınıñ barlığını qayd etip (esasında şu planlar Nemseler yaqında daa İyul ayında kün tertibinden çıqqan edi), Sülkeviç hükümetiniñ Qırım'nıñ mustakilliginden geri adım atmaqta olğanından duyğan qayğıların bildirdi. (9)

Ayvazov, İstanbul matbuatını da Qırım vaqialarıdan daima haberdar etmekte edi. Sülkeviç hükümetiniñ Qırım'nın resmiy tili olaraq Rusçanı qabul etkeni hususunda darqalğan qayğılı haberler uzerine, Ayvazov 10 Sentyabr 1918'deSabah ğazetasında neşir etilgen interviyusında Qırım'nıñ umumiy tarihını ve hususan inqılâp soñrasındaki vaqialarnı uzun uzun añlatqan soñ, şimdiki hükümetniñ nasıl da olsa muvaqqat olğanından onıñ tayinleycegi resmiy tilniñ de muvaqqat olacağın bildirdi. O şöyle ayta edi: "Muhaqqaq bir şey bar ise o da Qırım Türk-Tatarlarınıñ hiç bir vaqıt öz tillerinden vazgeçmeycekleridir. Öz vatanlarında öz muqadderatlarını öz qollarına almağa nasıl aqları bar ise, öz tillerinen laf etmege, yazmağa ve iş yursetmege o qadar aqları bardır.” (10)

Ayvazov'nıñ Qırım Tatar Milliy İdaresi içün Osmanlı hükümetinden maddiy yardım sorağanıñ ve alğanıñ da bilemiz. Şu cümleden Osmanlı Harbiye Nazirligi cenkniñ soñ künlerinde Hasan Sabri Bey'ge gizli tahsisattan 100.000 Osmanlı lirası bergen edi. Lâkin cebeler çökip, Talât Paşa hükümeti de istifa etkeninden şu para Qırım'ğa yiberilip olamadı. Osmanlı Devleti'niñ Antanta devletlerine teslim olacağınıñ belli olması uzerine Talât, Enver ve Cemal Paşa ve başqa İttihad ve Terakki idarecileri gizlice Türkiye'ni terk etmeleri mecburiyeti peyda olğanda, çaresiz qalğan Enver Paşa Ayvazov'ğa muracaat eterek, ondaki paradan 40.000 liralıq qısımnı qaytarmasını rica etti. (11) Bu ğayet gizli alâqalar Ayvazov'nıñ Osmanlı devlet erbabı ve hususan İttihadçı liderler közünde ne qadar yaqın bir yeri olğanına şeadet etmektedir.

Almaniya ve müttefiki Türkiye'niñ cenkte yenilgeni, şuña bağlı olaraq Qırım'da ve Türkiye'de hükümetlerniñ yıqılğanı sebebinden Ayvazov'nıñ vazifesine devamı imkânı qalmadı. Kene de o bir müddet Ahmed İzzet Paşa yolbaşçılığındaki yañı Osmanlı hükümetinen ve onıñ Tış İşleri Naziri Nabi Bey'nen de bağını uzmedi. (12) Ayvazov'nıñ hiç olmağanda Yanvar 1919 ortalarınace İstanbul'da qalğanını ve şu vaqıtlar Osmanlı paytahtına keleturğan eski Rusiye İmperatorluğu'ndan ve başqa memleketlerden pek çoq siyaset erbabınen yaqın korüşerek Qırım'nın huquqını qorçalamağa tırışqanı bilemiz. (13)

Ayvazov'nıñ Türkiye'ge vekil sıfatınen ekinci kere kelüvi bambaşqa şaraita oldu. 1921-1922 yıllarında Qırım deşetli bir açlıqnıñ pançasıña tüşkende, çetellerden yardım qıdırmaq zarur oldu. Şu cümleden nazarlar Türkiye'ge aylandı. Lâkin o yıllarda Türkiye'niñ çoq qısımları, attâ Padişanen beraber paytaht İstanbul, çeşit ecnebiy devletlerniñ işğali astına tüşken ve Anadolu'nıñ merkezinde Anqara'da milli kureşni yürsetken "Türkiye Buyük Millet Meclisi” ve onıñ milletçi hükümeti teşkil etilgen edi. Anqara hükümeti asalet cenkniñ ortasında ve türlü imkânsızlıqlar içinde edi. Buña baqmadan, qardaş Türkiye'niñ yardımı Qırım'ğa zarur edi. Böyleliknen, Qırım Merkeziy İcra Komiteti 2-4 Mart 1922 tarihindeki ekinci sessiyasında Türkiye Buyük Millet Meclisi'ne yardım içün müracaat etmege ve şu maqsatnen bir vekil yibermege qarar berdi. (14) Vekil olaraq Hasan Sabri Ayvazov'nıñ saylanması tesadüf degil edi. Onıñ uzun yılardan berli Türkiye ziyalılarına ve hususan milletçi Anqara hükümetindekilerge belli ve bu memleketni pek yaqından tanığan bir kişi olması onu vekillik içün eñ yahşı namzet qıla edi.

Ayvazov muhtemelen Mart'nıñ ekinci haftasında Anqara'ğa taba yolğa çıqtı. (15) O ve beraberinde kâtip vazifesinde olğan Mamut Nedim 17 Aprel 1922 künü Anqara'ğa bardılar. Ayvazov Anqara'da aman Sovyet elçihanesinen bağlandı ve Elçi Semyon Aralov'nen körüşti. Şu korüşüvde Ayvazov'nıñ elçihanede Qırım hükümeti adından muşavir (sovetnik) vazifesinde bulunacağı da qararlaştırıldı. (16) Ayvazov Anqara'ğa Qırım hükümetiniñ Türkiye Buyük Millet Meclisi'ne yibergen beyannamesini de ketirgen edi. (17) Ayvazov'dan eki kün soñra Anqara'ğa, kene açlıq çekkenlerge yardım qıdırmaq maqsadınen daa bir Qırım Tatar erbabı keldi. Bu, sabıq Qırım Tatar milliy hükümetiniñ Harbiye ve Hariciye Müdürü (Naziri) ve qapatılğan Milliy Qurultay'nıñ tışki ülkelerde vekili sıfatını taşığan Cafer Seydamet edi. (18) Sovyet idaresine qarşı munasebeti bilingen Cafer Seydamet'niñ şu hükümetniñ adına hareket etmege mecbur olğan Ayvazov'nen açıqça beraber çalışmaları elbette mümkün degil edi. Lâkin, idealleri bir olğan ve uzun yıllar boyunça dostluq etken bu eki körümli milletçiniñ öyle de olsa Anqara'da birbirlerinen bağlanğanına şübe etilemez. Yani Seydamet'niñ Anqara'daki faaliyetleri Ayvazov'nıñkine mıtlaq parallel olğandır. Bunıñnen beraber, Seydamet yardım cıyuv faaliyetinden başqa Qırım cumhuriyetiniñ siyasiy muhtariyet yaki istiklâliniñ tanınması yolunda da çalışacaq edi. (19)

Ayvazov'nıñ Anqara'ğa meselesini birinci sefer añlatuvu 20 Aprel kunü elçihane binasında bergen konferentsiyasınen oldu. Konferentsiya milletçi Türk hükümeti ve meclisi azalarından ve jurnalistlerden buyük alâqa kördü. Konferentsiyanıñ soñunda deral hareketke keçüvge qarar berilip, belli Türkiye Buyük Millet Meclisi deputatlarından ve jurnalistlerden mürekkep bir mahsus komitet teşkil etildi. (20)

Ayvazov'nıñ Qırım'daki deşetli vaziyet haqqındaki izaatları diñleyicilerde deren teessürat qaldırdı. Anadolu ğazetalarında bu konferentsiyanı ve Qırım'daki feciy vaziyetni añlatqan pek çoq haber ve kommentariyalar çıqtı. Millet Meclisi'niñ yarı-resmiy orğanı sayılğan Hakimiyet-i Milliyye ğazetası, Ayvazov'nıñ añlatqanlarını uzun uzun naqletip, Anadolu Türklerini Qırımlı qardaşlarnıñ yardımına çapmağa davet ete edi. Gazeta, Türkiye'dekilerniñ özleri de şu künlerde tek quru ötmeknen yaşasalar da, Qırım'daki qardaşlarınıñ mışıq, köpek eti aşamağa muhtaç qalacaq qadar bir felâketniñ içine tüşkenine razı olamaycaqlarını ve qollarındaki quru ötmek olsun onıñ yarısını bölüşeceklerini yaza edi. (21)

Ayvazov 24 Aprel'de bir kinozalda Anqara halqına ve cemaat erbaplarıına Qırım açları haqqında daa bir konferentsiya berdi. Millet Meclisi deputatlarınıñ kene buyük alâqa korsetkeni şu toplaşuvda Ayvazov'nıñ açlıq felâketiniñ keñişligine dair bergen statistikaları diñleyicilerni deren şaşqınlıqqa oğrattı. Nihayet Qırım açlarına yardım içün evvelce qurulğan merkeziy komitet keñişletilerek, butün Türkiye boyunca iş körmesi köz ögüne alındı ve bunıñ yanında bir de Anqara heyeti saylandı. Her iki komitette yer alğanlar arasında deputatlar, paşalar, Anqara gubernatoru, Anqara Müftüsü ve şeherniñ belli şahsiyetleri bar edi. (22) Reisligini Türkiye'niñ eñ meşur generallarından Refet Paşa yapqan merkeziy komitetniñ 25 Aprel'de ötkerilgen ilk toplaşuvunda butün Anadolu ve İstanbul halqına yardım içün müracaat etilerek, toplanacaq yardımlarnıñ Hilâl-i Ahmer (Qızılay) Cemiyeti hesabında biriktirilmesi ve başqa faaliyetler yarılmasınıñ qararları alındı. (23)

Bundan soñra, kelecek aylar boyunca Anadolu ve İstanbul ğazetalarında memleketniñ her tarafından Qırım açlarına yardım bağışlağan sayısız insanlar ve cemaatlar haqqında haberler, daim adamlarnı yardımğa çağırğan ilân ve maqaleler ve çeşit türlü teklifler neşir etilcek edi. Böyle tekliflerden biri belli deputat İsmail Subhi Soysallı'ğa ait edi. Soysallı, özü sekiz yıldır toqtavsız cenk içinde olğan Türkiye'niñ yardımınıñ Qırım'nı qurtarmağa yetmeyecegini, bu sebepten Qırımlılarnı, yahut hiç olmağanda Qırım Tatar balalarnı ölümden qurmaq içün Türkiye'ge ketirip olarnı Türk qorantaları arasında darqatıp yerleştirmeni teklif ete edi. (24) Bu teklif ne qadar eyi niyetnen yapılsa da, elbette Qırım Tatar vekilleriniñ istegi olamaz edi. Nitekim, Qırım vekilleri adından Mamut Nedim bir cevap mektübi yazaraq, bu teklifniñ her şeyden ögüne praktik yaqtan mumkün olmaycağını, balalarnıñ sağlıq vaziyetleri itibarınen böyle bir yolculuqqa çıdap olamaycaqlarını ve bu işler içün tolenecek masrafnıñ olarnı öz vatanlarında baqmaqtan daa ziyade olacağını añlattı. Olar içün ne yapmaq kerek olsa mıtlaq Qırım'da yapmalı edi. (25)

Asılda Anqara'nıñ politikası Qırım Tatarlarnı Anadolu'ğa ketirmek degil, olarğa Qırım'da yardım etmek edi. Böyle olsa da, canını qurtarmaq içün bir çaresini tapıp Anadolu yalılarına perişan bir alda kelgen biñlernen Qırım Tatarğa yardım etilmekten geri turulmay edi. (26) Anadolu'dan ve İstanbul'dan toplanğan ve Qırım'ğa yiberilgen ilk gruppa yardım cemiy biñ çuval un edi. (27)

Ayvazov Anqara'da turğan vaqıtında tek diplomatik işlernen meşgul olmay, halqnen ve intelligentsiyanen daa da yaqınlaşmaq içün çeşit faaliyetlerge kirişe edi. Meselâ, o künlerdeki bir ğazeta haberinde onıñ Rusça ögrenmek istegenler içün bir mektep açmaq arzusunda olğanıñ ve şu mektep içün kelişikli bir bina qıdırılğanını yaza edi. (28)

O, Türk jurnalistlerine davuşunu daa fazla eşittirmek içün başqa meraqlı teşebbüslerde de buluna edi. Ayvazov, İyul 5'de Anqara'da Yahudiy mahallesindeki qalğan evinde bazı bir deputatlarnen matbuat erbabına bir ziyafet berdi. (29) Ziyafette, belli yazıcılar Yunus Nadi, Yusuf Akçura ve Aqa Gündüz, deputatlar Mahmut Esad ve Tevfik Rüşdü kibi pek çoq meşhur adamlardan başqa Azerbaycan Elçisi İsmail Abilov ve Sovyet Elçihanesi razvedka müdiri Astahov da hazır buluna ediler. Aşlar aşalğan soñ Ayvazov ayaqqa turup çıqışına şu sözlernen başladı: "Aç bir memleketniñ vekiliniñ böyle bir ziyafet bermesini çoq körmeñiz. Bu ziyafet, felâketke oğrağan vatandaşlarımıznı sizge tekrar hatırlatmaq içün tertip etilgeninden bağışlanabilir.” (30) Ayvazov, daa soñra Qırım Tatarlarnıñ eskiden öz istiklâliyetleriniñ olğanını, Çar Rusiyesi'niñ bunu yoq etkenini, İsmail Bey Gaspıralı'nıñ yetekçiliginde peyda olğan milliy ğayrıdan doğuş hareketini añlattı. Şu yeri hususan dikqatqa lâyıqtır ki, o Qırım Tatarlarnıñ yaqın tarihı cümlesinden, özüniñ de buyuk rol sahibi olğan Qırım Tatar Milliy Qurultayı'nıñ teşkil etilüvini maqtap añlattı. Onıñ o esnada işbu Qurultay'nı yıqqan Bolşeviklerniñ elçihanesine mensüp olğanı hatırlanğanda bu mesele ğayet meraqlı olmaqtadır. Qırım ve açlıq haqqında Ayvazov'nıñ sözleriniñ musafirlerde deren teessürat qaldırğanı daa soñra ğazetalarda çıqqan yazılarda anıq bir şekilde körülmektedir. (31)

Qırım'ğa bütün Anadolu boyunca yardım cıyuv işi yaz ayları müddetince toqtavsız devam etti. Attâ şu sıralarda İdil boyu'ndan da bir delegatsiya kelerek bu yerlerdeki Musülman Tatarlar içün de yardım sorağan ve Anqara şu qardaşlarına da yardım etmege qarar bergen edi. Nihayet, Türkiye'niñ Qırım'ğa yibergen ekinci gruppa yardım 18 Sentyabr 1922'de Qırım'ğa bardı. Bu yardım 2000 çuval un ve 696 sandıq sebze ve et konservalarından ibaret edi. Qazan'ğa yiberilecek aşayt malları (1060 sandıq sebze ve et konservası) da Qırım üzerinden yiberile edi. (32) Bu yardım da Hilâl-i Ahmer Cemiyeti memurlarınıñ nezaretinde Qırım'daki açlarğa darqatılğan soñ, Qırım Sosyalist Şuralar Cumhuriyeti Merkeziy İcra Komiteti Anqara'daki Qırım Açlarına Yardım Komiteti'ne müracaatla deren teşekkürlerini bildirdi. Merkeziy İcra Komiteti mektübinde Qırım'nıñ kene de yardımğa ihtiyacı olğanın yaza edi. (33)

Türkiye'den Qırım'ğa bundan soñra ne qadar yardım ketkeniñ, yaki ketip ketmegeniñ tesbit etüv mümkün olmadı. Lâkin açlıknıñ şiddetiniñ yengillegeni ve şuña bağlı olaraq yardım ihtiyacınıñ azalğanı biline. Ayvazov'nıñ Anqara'dan 1922 yılı bitmeden ayrılğanıñ tahmin etemiz. Türkiye'den yiberilgen yardım elbette ki Qırım açlığı kibi 100.000'ge yaqın insannıñ canına malolğan deşetli bir felâketniñ yarasını bütünley sarmağa yeterlik degil edi. Ama Qırım'da bunlar olup keçken tap şu künlerde, Anadolu'nıñ özü de ateşler içinde edi. İmperatorluq paytahtı İstanbul'nen Trakiya ve Anadolu'nıñ künbatış rayonları Antanta işğali astında olıp, olarnen Anqara'da qurulğan Milliy Hükümet'niñ ordusu arasında cenk kete edi. Anqara hükümetiniñ imkânları ğayet tar edi. Şuña baqmadan Qırım'dan kelgen açlıq haberleri özü her türlü qıyınlıqlar içinde bulunğan Anadolu halqında inanılmaz denilecek keñişlikte bir yardım kampaniyasınıñ otkerilmesine yol açtı. Kampaniyağa Anadolu'nıñ eñ çette qalğan qasabalarından bile yardım kele edi. İşçiler, memurlar künlük emek aqlarını bere ediler. Anadolu'dan ketken ekinci yardımnıñ tap da Millet Meclisi ordularınıñ nihaiy hücumğa keçkeni Ağustos ve Sentyabr aylarında Qırım'ğa yiberilgenini közden qaçırmamaq kerektir. Şu ceyetten Anadolu'dan Qırım'ğa yiberilgen açlıq yardımı maddiy yaqtan da muhim olsa da, asıl maneviy qıymetinen ögge çıqa. Bu tarihiy meselede, Hasan Sabri Ayvazov da salmaqlı hissesini qoşqan edi. Bu onıñ memleket tışına soñki çıqışı olacaq edi.