Къурбан байрамы арфесинде къурбанлыкъ
чалмакъ ичюн Ахмет Ахай бир къоюн сатын ала ве арангъа къапай. Чайырда
ойнакълап юрьмеге алышкъан бу къоюн бутюн гедже къычырып Ахмет Ахайны
юкълатмай.
Ахмет Ахай ачувланып, арангъа кире де,
дей:
- Не ичюн багъырып орталыхны йыхайсынъ, домуз!
- Эв, мусюльман, сен не дегенинъден хаберинъ бармы?! Хоюнгъа домуз дединъ, энди о
хурбанлыхха кечмез! Буны Пейгъамберимиз ясах эткен!..
Ахмет Ахай къадынынынъ сёзлеринден сонъ
къоюнны аджеле сата ве онынъ ерине башкъасыны ала да арангъа кетирип къапай.
Озю исе, раатланмагъа эвге кире. Велякин бу
къоюн да озюнинъ къурбан чалынаджагъыны дуйгъан киби, къычырмагъа башлай. Ахмет
Ахайгъа раатлыкъ бермей.
Ахмет Ахай пек ачувлана, о эвден чапып
чыкъа да, араннынъ къапусындан бакъып, яваштан дей:
– Ах, сени де анавыгъа
ошатам, амма адыны айтмам!
"Ахмет Ахай хусуста чокътан эшиткен эдим.
Шимди исе, тааджипленип, бу китапкъа бакъам. Насыл олду я?! – дейим. Къырымда
дефаларджа булунып, курорт ерлерден иракъта – кенар-буджакъларда, дагъ
этеклеринде ерлешкен койлерде айларле яшадым да, бойле хазинени козьден
къачырдым. С.И. Мирер исе, Къырымгъа сюфте келип, къырымтатарджаны бильмесе де,
Озенбашлы Ахмет Ахай хусуста аджайип китап яратты!”
Мезкюр сёзлернинъ муэллифи буюк шаркъшынас
алим, академик В.А. Гордлевскийдир.
Я Мирер ким? Не ичюн дюньяджа белли
академик Гордлевский, Мирерге бойле юксек къыймет кести аджеба!
Фольклорджы, алим С.И. Мирер биринджи
оларакъ къырымтатар халкъынынъ мешур Ахмет Ахайыны дюнья узерине чыкъарды.
Мирернинъ вастасы иле Ахмет Ахайны къырымлылардан гъайры башкъа халкълар да
таныдылар, бильдилер, севдилер, сайдылар. Албу исе, 1940 сенеси садыр олду.
Иште, Мирер, 1940 сенеси Москва нешриятында рус тилинде "Ахмет Ахай
Озенбашский” ("Озенбашлы Ахмет Ахай”) серлева астында буюк колемде китабыны
дердж этти...
С.И. Мирер Ахмет Ахай акъкъында ильки дефа
1924 сенеси эшите. О он алты йыл ичерисинде дефаларджа Москвадан Къырымгъа
келе. Къырым халкъынынъ халкъ агъыз яратыджылыгъыны, хусусан Ахмет Ахай
лятифелерини топлай. Мирернинъ озю къайд эткенине коре, о 1927 сенеси текрар
Къырымгъа кельгенде бир бинъ километрден зияде ёл юрьди.
Мирер Яйлагъа чыкъып, чобанларнынъ
къошуларында булунды, чобанлардан Ахмет Ахай хусусында лятифелер къыдырды.
Къырымлыларнынъ севимли Ахмет Ахайы, гуя Мирерден къачып, дагълар ичинде,
дагълар артына гизлене эди. Мирер исе, усанмадан-ёрулмадан эп Ахмет Ахай
пешинден кетти, онынъ пешинден ынтылды, эп лятифе топлады. Бир куню онъа
къырымлылар шакъа иле, Ахмет Ахай "Арада бул” деген койде яшай дейлер...
Мирер тыпкъы масал къараманы киби,
Къырымнынъ эр бир кошесинде булунды. О дефаларджа хавф астында къалып, эджель
панджасындан къуртулды. "Мен куньлернинъ биринде Алупкадан Айпетриге чыкъмакъ
истедим, деп икяе эте Мирер. – Фляга ве эки боржом шишелерини алдым. Юкъарыда –
чокъракъкъа барып чыкътым. Шишелерни сув иле толдурдым. Себеби, мен бундан сонъ
сув олмагъан ерге барып чыкъаджам. Бундан гъайры, мен сабанынъ саарь вакъытында
дагъда, кунешнинъ догъгъаныны корьмек, оны къаршыламакъ истедим. Велякин, ёлумы
шашырдым ве чакъыллы яр узеринде къалгъанымны биле дуймай къалдым. Мен
пытакъларгъа, чалыларгъа сарылам. Дерсинъ, мына энди мензильге етеджем. Бир
арекет даа япсам... Амма меним козьлериме ойле корюне эди. Насылдыр арекетлерим
саесинде, чакъыллардан тырмашып не ергедир келип чыкътым. Чыкътым, амма... Не
сырткъа, не де огге – бир ерге кетип оламайсынъ. Чевре-чет дере. Не япмалы?!
Къучагъымны ачам, джанымны ортагъа къойып, (бойле япмасам, мына-мына ашагъы
кетеджем), пытакъкъа узанам. Бу арада шишелер парланалар, сув тёкюле.
Мен эки элимле чалыларгъа япыштым,
сонъра... сонъра... козьлеримде къранлыкъ чёктю. Сыптырылып, ашагъы кеттим. Эр
ерим яхшы этип сыдырылды. Энъ дешетлиси, энъ къоркъунчлысы энди кериде
къалгъаныны анъладым. Къувангъанымдан джан-эфал иле къычырып йибердим. Мен
шимди кимнидир корьмек истедим, кимнидир расткетирмек истедим. Велякин
чевре-четте ич бир кимсе ёкъ. Ашагъыда – меним аякъларым тюбюнде сим-сия орман.
Узакъта – ашагъыда денъиз. Мен эп чапам, эм де къычырам. Ашагъы таба зыпкъын,
къуршун киби кетмектем. Кендим де токътамадан эп къычырам. Сонъра, мен,
адамларгъа раскельдим. Олар мени, Гаспрагъа – Раатлыкъ эвине кетирдилер.
Устюмдеки урба урбагъа бенъземей.
Урбамнынъ путюн ери ёкъ, бир тамам йыртылгъан эди. Меним тыш корюнишим къоркъунчлы,
дешетли эди...” (1).
Мирер бир куню текрар Ахмет Ахай
"пешинден” кетип, Къырым дагъларынынъ энъ юксек нокъталарындан бириси эсап
этильген Романкошеде булунгъанда тер-темиз кокте бир кереден къара булутлар
пейда олдулар. Дагъда къасыргъа, туфан башлады. Эр шей думан ичерисинде къалды.
Сим-сия булутлар Мирерге догъру кельмектелер. Къоюнларны ярдан ашагъы
айдаштыргъаны киби, Мирерни де ойле япа биле эдилер. Сонъ бар да, онынъ
джеседини ара да тап. Велякин о элиндеки таякъны ерге терендже кирсетти де,
къушагъы иле кендисини шу таякъкъа багълады ве къолу-аягъы иле анда сарылды. О
иште бойле тарзда он беш-йигирми дакъкъа бекледи. Къара булут насыл кельди исе,
ойле де тезликле кене гъайып олду, олар денъизден Тюркиеге догъру учып
кеттилер. Мирернинъ узеринде исе, Къырымнынъ аджайип, дюльбер мас-мавы кокю
текрар парылдап башлады.
Бизим сёйлемек истегенимиз, чокъ аджайип
инсан С.И. Мирер яз-къыш, сыджакъ-сувукъ демеден яры ач яры чыплакъ Москвадан
Къырымгъа келип, Ахмет Ахайны къыдырды, тапты, топлады. Нетиджеде, Ахмет
Ахайнынъ семетдешлери – къырымлыларгъа ич бир ольчю иле ольченильмейджек буюк
хызметлер этти. Къырым халкъынынъ зенгин хазинесинден-сандыгъындан Ахмет Ахайны
тапып чыкъарды.
Бойледже, Москвалы мусафир, фольклорджы
С.И. Мирер ве Къырымнынъ икметли сакини Ахмет Ахай къырымтатарнынъ козьлери
къаршысында гуя айны бир адам олуп корюне эди. Даа догърусы, Мирер ве Ахмет
Ахай бири-бирини анълагъан эдилер. Башкъаджа сёйледжек олсакъ, къырымлы
Мирерден Ахмет Ахай акъкъында эшитсе, о бунъа мытлакъа инана эди.
Къырым сакинлери Мирерге сюжетлерни сёйлей
эдилер. О исе, усанмадан субетлеше, айны бир шейни текрар-текрар къайд эте,
яза. Мирерге не сёйлеселер,о бутюн сабырле эписини джеп дефтерине къайд эте. О
айны бир лятифени он кере язып ала эди.
"Къырымда Ахмет Ахай иле багълы зенгин
комик эпос эп чечекленмекте, инкишаф этмекте – деп яза С.И. Мирер озюнинъ
"Ахмет Ахай Озенбашский” ("Озенбашлы Ахмет Ахай”) китабында. – Он алты сене
зарфында этраф-муитле багъы олмагъан узакъ ялы бою койлеринде, шеэр базарларында,
эали сыкъ яшагъан къасабаларда, чобанлар булунгъан яйлаларда, ёлда-изде
расткельген ёлджулардан, денъиз саилинде балыкъчылардан... Ахмет Ахай хусуста
беш юзге якъын икяелер, масаллар, лятифелер топладым. Икяе этиджи къырымларнынъ
сёзлерине бакъкъанда, эр вакъыт шенъ-шераметликте булунгъан Ахмет Ахайнынъ эви
бир вакъытлары Озенбаш коюнде экен, шимди исе, не ерде олгъаныны бильмейлер.
Мында, бу китапта топлангъан материалларнынъ къарар иле учьтен бир къысымы
дердж этильмекте. Илериде, келеджекте Ахмет Ахай акъкъында даа эки том, яни эки
китап даа дердж этмек козьде тутула...” (1)
Бундан сонъ, муэллиф, якъын вакъытларда
топланылгъан джеми материаллардан къырымтатарларынынъ рус тилинде "Ищи и
найдешь” ("Ара да бул”) серлева астында умумий комик эпосыны яратмакъны козьде
тута...
Теэссюф ки, муэллифке кенди ниетини
амельге кечирмек къысмет олмады. Экинджи джиан дженки, къырымтатарлары
сюргюнликке-джезагъа огъратылгъаны ве ниает С.И. Мирернинъ вефаты бунъа маниа
олду. Велякин, алим Мирер миллий аэнкини, миллий рушенини-дюльберлигини
джоймайып, бир тамам сакълап къалгъан алда къырымлыларнынъ Ахмет Ахайыны гъает
буюк меаретликле рус тилине чевирди, оны дюнья юзюне чыкъарды ве бунынъле
фольклористика алемине-илимине мисли ёкъ иссе къошты.
Бизлер исе, бугунь, Ахмет Ахай киби
эбедиеттен озюне эр алгъан тедкъикъатчы алим, Къырым халкъынынъ якъын досту,
меслекдеши олгъан буюк Инсан С.И. Мирернинъ ольмез руху огюнде баш эгемиз, оны
урьмет иле анъамыз!
***
Куньлернинъ биринде, Ахмет Ахайнынъ
къадыны дей:
- Сен
нечюн эр кере Бойкагъа кеткенде хасеветли корюнесинъ, андан хайтханда исе,
хуванып келесинъ? Бу юксек дагъда сени не хувандыра?
-Билесинъми
не, – дей Ахмет Ахай, – Бойкада аюлар чох, олар бири-биринен ойнайлар. Иште
оларнынъ ойнагъанларыны корюп, мен де хуванам.
- Сен
не айтасынъ шу, Ахмет, Хырымда санки аю ола.
- Хайда
бал олса, анда аюлар да ола.
- Я...
дагъда бал вармы ёхса?!.
- Сен
буны да бильмейсинъми? Эбет, вар. Бизим Бойкада бал чох.
- Айтмаса
шуны, асыл оладжах шейми о? – дей Ахмет Ахайнынъ къадыны. – Мен шу, сенинъ
яланларынъ да манъа керчек олуп корюне. Сен айтхан бал чохларны озь козюмнен
корьмек истейим.
Эртеси куню сабасы Ахмет Ахай къадыныны
уянтып, дей:
- Сабалых эвде бир шей
ашамамыз. Бераберимизге чохча отьмекнен туз алсах етер.
- Туз да не керек?!. – деп
тааджиплене Ахмет Ахайнынъ къадыны. Балгъа туз сепилип ашалмай да!
- Биз бал чохха кеткенде чох
аюларгъа расткелирмиз. Оларны тузнен сыйламасах бизни балгъа яхын хоймазлар.
Ахмет Ахайнынъ къадыны отьмекнен тузны
явлукъкъа сарып ала да ходжасы иле берабер Бойкагъа кете. Ёл айланчыкъ. Эп
тёпеге котерилебильмек къыйын олгъанындан о пек болдура. Дагънынъ энъ тёпесине
чыкъкъанда исе, бир тамам башы айлана, къулакълары шувулдай, онъа аювларнынъ
сеслери эшитильген киби келе. Текаран раатланайым, деп, отура велякин юкълап
къала. Ахмет Ахай бу арада терек пытагъындан къавал япа...
Чалышкъанда ве юкълагъанда вакъыт тез
кече. Ахмет Ахайнынъ къадыны уянгъаны иле озюнинъ пек ач олгъаныныны дуя.
Еринден къалкъып ходжасына дей:
- Пек
ач олдум, отьмекнен бал олса да ашасанъ!..
- Сенинъ
истегинъни ерине кетирмектен де холай иш ёх. Юр чохрах башына, отьмекнен бал
ашармыз.
Ахмет Ахай къадыныны, козьяшы киби темиз,
салкъын дагъ чокърагъына алып келе ве дей:
- Мына
бал чохрах. Бир парча отьмек ал да, онъа туз сеп ве бу аххан бал сугъа батырып
ашай бер.
Ахмет Ахайнынъ къадыны отьмекке туз силип,
агъызына къапа да, артындан салкъын сув иче. Бакъса эм керчектен де бу дагъ
чокъракъ сувунда балнынъ дады олгъан киби дуюла. Ашап тойгъан сонъ, Ахмет Ахай
дагъ тёпесине чыкъып кенди ясагъан къавал иле ойле чала ки, тек
динълемелисинъ...
Бойледже, Ахмет Ахайнынъ къадыны, ходжасы
не ичюн эр вакъыт Бойкадан шенъ къайткъаныны анълай.
Къулланылгъан эдебият:
- С.И. Мирер Ахмет Ахай озенбашский. –
Москва: Советский писатель, 1940.
- А. Велиев, Р. Ахтемов Ахмет Ахай. –
Ташкент: Эдебият ве санаат нешрияты, 1976. – 245с.
- Дж. Бекиров Къырымтатар халкъ агъыз
яратыджылыгъы. – Ташкент: Укитувчи, 1988. – 278с.
- Дж. Бекиров Хрестоматия. – Ташкент:
Укитувчи, 1991. – 247с.
| 
