Мевзунынъ актуаллиги. XIX асырнынъ сонъу иле багълы къырымтатар несирджилиги гъает меракълы бир мевзу олгъанына бакъмадан, белли тарихий себеплерден, яни сюргюнлик фаджиасындан долайы, умумен бутюн эдебиятымыз ве медениетимиз киби, кереги дереджеде огренильмеди. Мевзунынъ библиографиясыны тизмеге бельсенгенде, мейданда пармакъ иле сайыладжакъ бир къач чалышмалар булуна ки, булар да ялынъыз бир усть бакъыш шеклини ташыгъаныны коремиз. Меселени терендже талильге джурьат эткенлер де олду. Мисаль оларакъ, 1920-нджи сенелерининъ сонъу ве 1930-нджы сенелерининъ орталарында басылгъан А. Алтанълынынъ Тохтаргъазы ве Чергеевнинъ иджатлары акъкъындаки монографиясыны косьтермек мумкюн [1]. Ама языкъ ки, А. Алтанълы къырымтатар джемиетинде сахте «сынфий куреш» гъаесине къапылып, классик языджыларымызнынъ кутькен гъаевият ве маневиятыны алт-усьт эткендир.

Дигер библиографик малюматлар. Дженктен эввель бу мевзугъа баш ургъан яхут мевзуны козьден кечирген эсас муэллифлерден буларны косьтермек мумкюн: Осман Акъчокъракълы («Къырым тюрк-татар эдебиятынынъ къыскъаджа тарихчеси» серлевалы монографиясы 1919), А. Лятиф-заде («Къырымтатар эдебиятынынъ сонъки деври хакъкъында» адлы монографик чалышмасы, 1928), Б. Чобан-заде («Сонъ девир къырымтатар эдебияты. Тенкъит теджрибелери» монографиясы, 1928), А. Крымский («Литература крымских татар», монографиясы, 1930). Айрыджа къайд этмели ки, А. Лятиф-заденинъ чалышмасы Къырымда ве девамы Къазанда «Бизнинг йул» дергисинде басылгъандыр. [2, с. 238].

Дженктен сонъки девирде мезкюр мевзуны айдынлатмагъа чалышкъанлардан Ю. Османов (И. Гаспринский иле багълы чалышмалары ве сиясий чыкъышлары), С. Нагаев («Роман ве заман» монографиясы, 1988) ве И. Керимовны («XIX асырнынъ сонъу ве XX асырнынъ башында къырымтатар бедий сёзюнинъ эврими» монографиясы, 1998) косьтермек мумкюндир.

Ама арадан он йылдан зияде кечти. Бу вакъыт ичинде бир сыра белли олмагъан эсерлерден гъайры, билинген эсерлернинъ де янъы ишленген метинлери дюнья юзюни корьдилер. Шу себептен эдебиятымызнынъ бу деври несирджилигине бугуньде мураджаат этмек эм актуаль, эм де муимдир.

Белли олгъаны киби, къырымтатар язма эдебиятынынъ тарихи асырлар деринлигине даянмакътадыр. XIII асырнынъ башында Махмуд Къырымлы тарафындан язылгъан «Юсуф ве Зулейха» эсеринден башлап сенелер девамында шекилленген ве илерилеген язылы эдебиятымыз джихан классикасы сырасына кирмектедир. Бугуньде тек орта асырларгъа аит 200-ден зияде шаир ве эдиплеримизнинъ адлары ачыкъланды. Бу саада кунюмизде чокъ гъайретли чалышкъан ве мезкюр сималар акъкъында эп янъы-янъы малюматлар мейдангъа чыкъаргъан озь алимлеримиз Нариман Абдульваап, Нариман Сейтягья ве Тимур Усеиндир. Н. Сейтягьянынъ кечкен сене дюнья юзюни корьген «Крымскотатарская историческая проза XV- XVIII веков» монографиясында къырымтатар тарихи ве бедий сёзюнен огърашкъан бир группа эдиплернинъ эсерлери талиль этильмекте, эсерлер ве муэллифлери акъкъында сийрек булунгъан малюматлар берильмекте. Н. Абдульваап тарафындан азырланып, бир къач сене эввель нешир этильген «Грёзы розового сада» джыйынтыгъы (русчагъа терджимеси С. Дружининнинъ) орта асырлардаки къырымтатар бедий эдебиятынынъ инкишаф дереджесини ачыкъ косьтермектедир. Т.Б. Усеиннинъ бу девир иле багълы китаплары («Къырымтатар эдебиятынынъ орта асырлар деври», 1999; «Размышления о поэзии Крымского ханства», 2005; «Семантический аспект поэзии Газаи», 2008; «Сущность и особенности средневекового аруза», 2009) юрютильген фикримизни даа да къат-къат исбатламакътадырлар.

Яни XIX асырнынъ сонъунда янъыдан джанланмагъа башлагъан къырымтатар бедий сёзю бош ерде дегиль де, сагълам темели ве теджрибеси олгъан язы медениетинде, кучьлю бир земин узеринде ешермеге башлады.

И. Гаспринскийнинъ шахсиети ве иджадыны огрениркен, онынъ бедий сёзге мураджааты эсасен сиясий ве ичтимаий фаалиетинен багълы олгъаныны коремиз.

1883 сенеси апрель 10-да (янъы эсапнен апрель 22-де) онынъ чокъ сенелер девамында нешир этмеге арз эткен «Терджиман» газетасынынъ биринджи номери чыкъты. Иште, шу 300 нусха чыкъкъан номерден башлап, сенелер девамында яваш-яваш озь фикирлерини мезкюр газетада ифаде эткен И. Гаспринский чар охранкасы ве цензурасы огюнде эр бир фикрини ачыкътын-ачыкъ ифаде этмеге чаре буламаз ве булдугъы заман авам халкъ ичюн саде шекильде анълатып оламаз эди. Ве шунынъ ичюн озь фикирлерини насылдыр башкъа бир шекильде, кереги вакъытта исе цензуранынъ козюни уйкъугъа далдыраракъ анълатмакъ зорунда эди. Экинджи тарафтан, занымызджа, газетанынъ окъуйыджы ве муштерилерини чокълаштырмакъ, абунеджилер джогърафиясыны кенишлетмек макъсадынен И. Гаспринский 1887 сенеси январь 25-те чыкъкъан номеринден башлап сеяхат левхалары шеклини алгъан меракъ къозгъатыджы бир язы язмагъа тутуна ве бу языны парча-парча илерилете, инкишаф эттире ве ахыры-сонъу бир романгъа чевире.

«Фрэнкистан мектюплери» серлевасынен башлагъан язысынынъ сюжет эсасыны къою романтизм тешкиль эткенине бакъмадан, левхалары гъает саде ве айдын, ве кендисине чекиджидирлер. Эм, акъикъатен, газета окъуйыджыларынынъ мерагъы номерден номерге арта. Эр бир янъы номер сабырсызлыкънен бекленгени корюне. Атта баш къараман Молла Аббаснынъ сеяхатларыны косьтерген левхалар басылмадыгъы вакъыт, газетке аман фааль окъуйыджыларнынъ мектюплери ягъа ве Молла Аббас иле багълы «къызыкълы» парчаларнынъ девамы басылмасы риджа этиле. Ве И. Гаспринский окъуйыджыларнынъ истеклерини ерине кетирип янъы-янъы левхалар яратып генч молланынъ сеяхатыны девам эттире.

Башта «Фрэнкистан мектюплери», сонъра «Дар-ур-Рахат мусульманлары», даа сонъра «Судан мектюплери» ве «Къадынлар улькеси» киби къысымлар бастырыла. Буларнынъ эпси бир эсас сюжетнинъ къысымлары олып эсас къараманы (Молла Аббас) ве базы дигер экинджи сыра къараманлар (Шейх Джелял, Маргарита, Шейх Абдулла) романнынъ биринджи къысмындан дигер къысымларына кечкенлеринден, ве вакъыт черчивеси бир девир олып илерилегени, ве эсас сюжет ёлагъы илерилеп девам эттирильгени такъдирде, мезкюр къысымлар айны бир эсернинъ айры парчалары шеклинде косьтериле. И. Гаспринскийнинъ кенди де базы языларында романны «Молла Аббас» эсери сыфатында анъгъаны себебинден, бугуньдеки тедкъикъатчылар тарафындан тамам бу серлевада косьтериле ве огрениле [3].

Роман бус-бутюн язылып сонъра бастырылдымы, ёкъса даа язылып битирильмеден бастырылмагъа башландымы? Бу чокъ меракълы меселе. Занымызджа, романнынъ ялынъыз бир къач парчасы язылып сюжет ёлагъы къарарнен тюшюнильген сонъ бирден басылмагъа башлагъандыр. Чюнки романнынъ бутюн къысымлары бир кучьте ве бир къалыпта, услюпте олмагъаны ачыкъ корюне.

«Молла Аббас» романынынъ эсас къысымлары «Фрэнкистан мектюплери» ве «Дар-ур-Рахат мусульманлары»дыр. Эм буларнынъ арасындан да айрыджа эмиетке малик олгъаны «Дар-ур-Рахат мусульманлары» адлы къысмыны косьтермек мумкюн. Бу меселе романнынъ айры къысымларынынъ нешир этильмесинден ачыкълана. Юкъарыда къайд этильгени киби, роман 1887 сенеси январь 25-тен «Терджиман» сутунларында басылмагъа башлагъандыр. Эм йыл девамында биринджи къысмы эсасен басылып битирильгендир. Ама айры неширге кельгенде, И. Гаспринский романнынъ дёрт къысмындан айры китапче оларакъ ялынъыз «Дар-ур-Рахат мусульманлары»ны нешир эте. Ама «Фрэнкистан мектюплери»ни де 1888 сенесинден башлап бир къач дефа айры нешир этмеге ымтылгъан эди [3, с. 5]. Эр алда айры китап шеклинде чыкъармагъан олса да, къысым-къысым нешир этмеге наиль олгъаны да ихтимал этиле. Явуз Акъпынарнынъ хаберине коре, Багъчасарайдаки Гаспринский музейинде о, «Фрэнкистан мектюплери»нинъ 1891 сенесине аит узерлерине 105-126 саифелери косьтерильген къысмыны булгъандыр [4, с. 64 - 65]. Ама бугуньге къадар шу къысымларнынъ айры неширлери ич бир кутюпхане ве архивлерде булунмадыгъы, бизни бойле фикирге кетире. «Фрэнкистан мектюплери» басылып тираж иле чыкъмаса да, матбаа хуруфатларынен топланып, теджрибе сыфатында бир я да бир къач нусха кягъыткъа кечирильгендир! Явуз Акъпынарнынъ корьген шейи, бельки, тамам бу нусхадыр. «Дар-ур-Рахат» мусульманлары адлы къысмы исе, 1906 сенеси айры китап шеклинде таб олуна.

Не ичюн тамам бу къысмы И. Гаспринский ичюн даа эмиетли эди? Чюнки И. Гаспринскийнинъ тюшюнджелери, анълайышлары ве инанчларына коре, о, къырымтатар миллети ве шу джумледе бутюн мусульман дюньясы кёр динджиликтен ве фанатизмадан къуртулып, дюньяда инкишаф эткен цивилизацияларнынъ файдалы тарафларыны озьлештирмек, менимсемек ёлундан илерилемеси гъаесини огюне сюре. Яни мусульманджылыкъ тар бир къабукъ ичинде къалмайып бутюн инсанзат иле бераберликте олмалы. Адамзат иришкен медений, сиясий, икътисадий ве ильмий юксекликлерден файдаланмалы! Лякин озюнинъ кендилигини, цивилизацион ёлуны, озьгюнлигини, миллий, медений, сиясий ве икътисадий хусусиетлерини джоймамалы, гъайып этмемели!

Тамам бу гъаенинъ исбаты ичюн И. Гаспринский романнынъ баш къараманыны озьбек йигити этип, оны Ташкент шеэринден сеяхаткъа чыкъара ве авропа девлетлери ичинде кездире. Муэллиф романнынъ баш къараманы вастасыле XIX асырнынъ орталарында яшагъан эки цивилизацияны (Шаркъ ве Гъарп) къыяс эте ве шу девирде, шу арада Гъарп цивилизациясынынъ усьтюнлигини косьтере. Эм эки тюрлю аят тарзы бир чокъ инджеликлерле ачыкълана. Молла Аббас тренле Польшадан кечкен сонъ, Алмания, Австрия, Маджаристан, Фрэнкистан ве дигер виляетлерде булуна. О ерде корьген юксек биналаргъа, техника ве технология васталарына, гъарп университетлеринде иришильген бильги хазинесине, илим муваффакъиетлерине, о ердеки генч ханым ве эфендилерининъ алгъан кениш бильгилерине шаша. Озюнинъ яшадыгъы ерде олгъан вазиетнен къыяс эте ве кедерли тюшюнджелерге дала.

Ама Молла Аббас къайдаларгъа бармасын – эп мусульманджылыкъны ве мусульманджылыкънен багълы излерни, диний-медений ядикярлыкъларны излей. «Къыркъ азизлер»ни ве эвлия «Гуль-Баба»нынъ дюрбесини араштыра. Чешит бильгили инсанларнен растлаша. Шулардан мешхур Арминий Вамберини айрыджа къайд этмели. Яни Молла Аббас авропа кезинтилеринде авропагъа не къадар шашмасын, не къадар хэйран олып юрьмесин, эп бир кенди динини ве медений тарихини баш тута.

Ама И. Гаспринский озь гъаесини даа илерилете, даа узакъларгъа огюне сюре. Яни XIX асырнынъ орталарында олгъан мусульманджылыкънынъ гъарптан кериде къалмасынынъ себеплерини ачыкъламагъа тутуна. Ве пек айдын анълаткъаны киби, эскиден мусульманджылыкъ (Кордова халифаты ве эмиратлар: X – XV асырлары) эр джиэттен гъарп цивилизациясындан даа юксек тургъандыр.

Иште, романнынъ «Дар-ур-Рахат мусульманлары» къысмында муэллиф баш къарамангъа санки X-нджы асырдан сакъланып къалгъан Кордова халифатыны зиярет эттире. Бу тылсымлы Рахат девлетинде яшагъан медениет ве илим авропанынъ инкишафындан даа илери кеткени корюне. Эм икътисадий, эм сиясий, эм ильмий, ве эм де ичтимаий (социаль) джиэтинден бу ердеки яшайыш тарзы ойле бир илерилеген ки, Молла Аббас шашып къала.

Яни И. Гаспринскийнинъ ачыкътан анълаткъаны киби, мусульман цивилизациясы озюнинъ яраткъан сагълам ёлу иле илерилесейди, шахсий менфааткярлыкъкъа чеврильмесейди, мытлакъ кендисини къорчалая биледжек, эр заман инкишаф ёлунда булунаджакъ, сагълам ве илери бир джемиет оладжакъ эди.

Сонъуч. XIX асырнынъ сонъунда джанланма деври мейдан алыркен, къырымтатар бедий эдебияты да янъы даллар атаракъ илерилеме ёлуна мине. Чокъасырлыкъ назм жанры янында несирджиликнинъ де янъы бир ёнелиши корюнмеге башлай. Бу сырада И. Гаспринскийнинъ иджады айрыджа ер алмакъта. 1887 сенеси январь 25-те «Терджиман»да басылгъан «Молла Аббас» романынынъ биринджи парчасындан башлап, бедий левхалары эп кучьлешкен, эп янъы ренклер алгъан ве бедий экспрессиясы эп къоюлашкъан эсер яратыла. Сонъундан ишбу романнынъ тесиринде башкъа несир эсерлер де дюнья юзюни корелер. Даа сонъра кет-кете къыскъа муддет ичинде къырымтатар несирджилиги толукъанлы сагълам бир ёнелиш алып, 1920-нджи сенелерде артыкъ джихан мыкъясына чыкъаджакъ бир алгъа келе. Бунъа делиль оларакъ несирджиликте Б. Чобан-заде, Н. Челебиджихан, М. Нузет, А. Одабаш, Дж. Гъафар, У. Ипчи, М. Къуртий, А. Ильмий, Джафер Сейдамет, Джемиль Сейдамет ве дигер бир сыра муэллифлернинъ эсерлерини косьтермек мумкюндир.

1. Алтанълы А. Усеин Шамиль Тохтаргъазы // Илери.- 1929.- № 12 – 13 (47-48).- С. 10 – 12; № 14 (49).- С. 13 – 15; № 15 (50).- С. 11.; Алтанълы А. Шамиль Тохтаргъазы ве Чергеев // Большевик ёлу.- 1935.- № 4.- С. 15 – 17, 24 – 26; № 6.- С. 16 – 20; № 7.- С. 24 – 27; № 8-9.- С. 22 – 23; № 10.- 19 – 22. Девамы // Эдебият ве культура.- 1936.- № 1.- С. 37 – 40; № 2.- С. 29 – 32.

2. Керим. И.А. Библиографик косьтергич. [Къырымтатар тили, эдебияты, фольклоры, тасили, тарихи, медениети ве техник илимлери иле багълыдыр: 1618 - 1944].- Акъмесджит: СГТ.- 2009.- 324 с.

3. Гаспринский И. «Молла Аббас». Роман.- Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир.- 2001.- 400 с. [Неширге азырлагъан Исмаил Асаногълу Керим]; Gaspıralı İ. Roman ve hikâyeleri.- İstanbul: Ötüken.- 2003.- 476 s.- S. 64. [Neşre hazırlayanlar: Y. Akpınar, B. Orak, N. Muradov].

4. Gaspıralı İ. Roman ve hikâyeleri.- İstanbul: Ötüken.- 2003.- 476 s. [Neşre hazırlayanlar: Y. Akpınar, B. Orak, N. Muradov].