İbrahim ve ayaqdaşları Beytü’l-Muqaddeseden (Yerusalim) 4 yığaç uzaqlıqta bir çöl yerde otavlar qurup yaşadılar. Künlerniñ birinde Sara İbrahim’ge: ˝Men artıq qartaydım. Saña qadınlıqqa yaramayım. Sen menden ötrü çoq emgekler kördüñ. Bu Hacer’ni saña bağışlayım. Ha ücrekâ!˝- dedi. Arab tilinde ˝ha ücrekâ˝ demek ˝işte saña ücretiñ” (emegiñ haqqı) demektir. Hacer adınıñ da manası şu ˝ha ücrekâ˝dan kelir.

İbrahim Hacer’ni evlikke aldı, onuñnen yatıp turar oldu. Sara bir künü esledi ki Hacer yüklüdir. Yüreginde qısqançlıq qoptu, öfkelendi, barıp İbrahim’niñ yaqasına yapıştı. İnsanlar arasında eriniñ yaqasına ilk el uzatqan qadın Sara edi. İbrahim : ˝Ne oldu sana, avrat?˝- dedi. Sara: "Seksen yıldır men bir bala doğurmaq arzusıyla yaşadım. Olmadı. Bugün ise bu baht Hacer’ge keldi. Ant etem ki, pıçaq alıp Hacer’ni üç kere sançarım” dedi. İbrahim ayttı: ˝Hacer seniñ xas qırnağıñdır. Oña ne yapsañ erk seniñdir, tek onu pıçaqlap saqat etme˝. Sara dedi: ˝Men artıq ant ettim, sözümden nasıl qaytayım?˝. Öyleyken – Hacer bir künü sığır sağıp oturğanda, Sara arttan kelip, Hacer’ni yerge yıqıp, temen iyne ile eki qulaq salqısını teşti. Yani bir yandan Hacer’ni esirgedi, aynı zamanda antını kerçekledi. Cebrail’ge Allah’tan yarlıq oldu, Cebrail uçmaqtan eki altın küpe ketirip Hacer’niñ qulaqlarına taqtı. Hacer’niñ körkü (dilberligi) daha da arttı, küpe taqmaq ta qadınlarğa Hacer’den âdet qaldı.

Sara ne qadar çaba atsa da Hacer’ge qarşı besledigi künüsi ve kinini tizginlep olamadı. Ahiri-soñu İbrahim’ge dedi: "Hacer’ni bundan ketkiz, onu közüm körmesin”. İbrahim, ne yapsın ki, razı oldu. Eki deve ketirdi. Birine Hacer’ni mindirdi, birine özü mindi.

Sara dedi: "Hacer’ni insan bulunmağan bir yerge alıp bar, anda bıraq. Özüñ de deveden enme, onuñnen gece qonma”. İbrahim’ge ant içtirdi. İbrahim ve Hacer Ürdün (Yordaniya) vilâyetinden çıqıp, şimdiki Mekke olğan tarafqa yol tuttular. O zamanda bu yerde ne Mekke şehri, ne de Ka’be yoq edi, ancaq Adem safiyullah qurğan "bey-tü’l-mamur” denilgen bir camige beñzer yapı bar edi. Ürdün’den uzaqlığı bir aylıq yol edi. Allahu azze ve celle yerniñ tamurını tarttı, yol qıvrıldı, bir künde barıp yettiler. İbrahim anda Hacer’ni bıraqtı, eki deveden aşaycaq içecek endirdi, özü enmedi, artına qayttı.

İsmail’niñ doğumı

İbrahim’niñ ketkeninden bir qaç kün soñra Hacer bir oğul doğurdı. Yüzü ay ve küneş kibi ışıqlı edi. Hacer balanıñ göbegini özü kesti, yuvunıp temizlendi, balasını da yuvup belekledi, qundaqladı, arqasına yastıq tirep, tiklep qoydu. Aş pişirecek oldu. Baqsa ki suv tulupları boş, suvu bitken. Belki bir çoqraq bardır dep Safa dağına çaptı, suv tapmadı. Merva dağına çaptı – anda da suv körünmedi. Yedi kere o dağdan bu dağğa çaptı, yoruldı, ama suv tapmadı. Hacılarğa Safa’dan Merva’ğa, Merva’dan Safa’ğa çapmaq o zamandan qalğandır. Hacer kökke baqıp Allah’qa "İsma’, ya ilü!” diye yalvardı. Suryaniy tilde bu "eşit, ya tañrı!” demek olur. Derken, balasınıñ ağlağanını eşitti. Çapıp bardı. Kördü ki, bala yüzüqoyun yıqılğan, qundağı çezik, ayaqlarınen yerni tepip ağlay. Tepmekte olduğu yerden de suv çıqayata. Hacer o yerni elinen biraz qazdı, ter-temiz suv çoqrap çıqmağa başladı. Hacer, suv aqıp bitmesin dep, çoqraq çevresine taş ve qum obaladı. O suv Hacer ve balasınıñ bütün kereklerine yeterli oldu. Hacer añladı ki, Allahu azze ve celle onuñ "İsma’, ya ilü!” dedigi munacatını eşitip bu çoqraqnı yarattı. Onuñ içün "Allah eşitti” manası ile oğluna İsmail diye ad berdi. Mekke’deki şimdiki Zemzem quyusı işte şu çoqraqtır.

Künlerniñ birinde Beni Cerhem adlı köçebe qabile Mekke’den Şamğa keçmekte edi. Uzaqtan kördüler ki, evvelce qumluq olğan bir yerde yeşillik ösken, quşlar uçalar. O yerge keldiler. Baqsalar – aylaq güzel bir qadın bir balaçıq ile otura. Bir de suv kördüler. Hacerden soradılar: "Bu kimniñ quyusı?”. ”A bu oğlanıñ”. "Ya oğlan kimniñ?”. "İbrahimniñ”. "Ya İbrahim kimdir?”. "O kişidir ki – Nemrut onuñ elinden helâk oldu”. Bular birbirine : "Bizim yer, yurtumız yaravsız, kişilerimiz aruv degil. Köçüp bu yerge keleyik”, dediler. Hacerge ayttılar: "Sen bunda yalıñızsıñ, İsmail de yalıñız, isteseñ biz bu yerge keleyik. Yıl sayın yılqı, tuvardan, mal tavardan onda birini bu oğlanğa berirmiz.”, – dediler. Hacer de qabul etti. Bu añlaşma üzerine senet yazdılar. Bundan soñ qoranta, bala ve çağalarını köçürip ketirdiler. Malikleriniñ adı Hanife ibn-i Sümünde el-Huhumiy edi. Üç biñ beş yüz qoranta kişi kelip Mekke’de yerleştiler. Evler qurdu, bazar açtılar. Yıl bitken soñ mal, tuvarlarınıñ onda birini İsmail’ge ketirdiler. Eki biñ qoyun, üç biñ deve, yedi biñ sığır oldu, yıl sayın öyle yaptılar. İsmail’niñ yılqı tuvarı pek çoq oldu...

Qıssa-i zebih -i İsmail

Gecelerniñ birinde İbrahim tüş kördü ve ses eşitti: ”Ya İbrahimu, qum ve qarrib el-qurbana”, yani: "Ey İbrahim, tur ve qurban kes!” İbrahim tañ atqanı ile turdu, yüz qoy qurban çaldı. Ekinci gece kene tüş kördü, kene şu sesni eşitti. Tañda turup yüz deve qurban” ketirdi. Üçünci gece kene aynı tüş tekrarlandı: "Ya İbrahimu, qum ve qarrib el-qurbana... İbrahim bu keresi seslendi: "Qurbanım ne olmalı? Neni qurban ketireyim?”. Ses cevaplandı: "Bizden başqa daha kimni çoq sevdiñ ise – onu. İzbeh veledeke”, yani: "kes evlâdıñnı!”. Añladı ki, İsmail’ni qurban ketirecek. Erten turup devesine mindi ve Hacer’ge keldi: "Bir aziz dostum bar, bu oğulnı körmek istey. İsmail’niñ başını yuv, saçlarını tara, alıp barayım” – dedi. Hacer İsmail’nı yuvundırdı, saçlarını taradı. Güzel kiyimler kiydirgen soñ İsmail aylaq körklülendi. Anası İsmail’niñ yüzüne baqtı ve: "Yüzüñ ay kibi, alnıñ küneş kibi, közleriñ yıldız kibi, qaşlarıñ yay kibi, kirpikleriñ oq kibi, dudaqlarıñ aqiq kibi, tişleriñ inci kibi, ağzıñ fıstıq kibi” – dedi. Temiz yüzüni, al yanağını, aq boynunı quçaqlap sevdi, İbrahim’ge tapşırdı. İbrahim ip aldı, yeñiniñ içine pıçaq gizledi. Hacer ayttı: "Dostuma ketem deysiñ – ipni, pıçaqnı napacaqsıñ?”. İbrahim ayttı: "Bir qoy alıp qaytarım”. İsmail’ge: "Yür artımdan!” – dedi. İsmail İbrahim’nın artından yolğa tüştüler. Bunu körüp İblisniñ sabrı tükendi, insan qiyafetine kirip İsmail’ge köründi, ayttı: "Bilesiñmi babañ seni ne yerge alıp kete?” "Dostuna”. İblis ayttı: "Seni qurban çalmağa alıp kete”. İsmail inanmadı: "Nasıl bir baba öz oğlunı qurban eter?”. "Babaña Allah’tan yarlıq kelgen”. İsmail ayttı: "Yarlıq Allah’tan keldi ise oña qarşı kim bir şey aytabilir?”. İblis öz özüne dedi: "Bunu egip olamadım, Hacer’ge barayım”... Keldi Hacer’ge: "İbrahim İsmail’ni ne yerge alıp kete, bilesiñmi?” Hacer dedi: "Dostuna alıp kete”. İblis dedi: "Qurban etmege alıp kete!”. Hacer: "Qaysı bir baba oğlunı qurban etkeni bar?” – dedi. İblis ayttı: "Oña Tañrı yarlığı kelgen”. Hacer dedi: "Ey ahmaq, yarlıq Tañrı’dan ise oña biñ can fida olsun!”. İblis ümütsüzlenip, qaytıp İsmail’ge keldi, yüregine vesvese salmağa başladı. İsmail babasını çağırdı, dedi: "Bir qart adam kelip maña vesvese ete”. İbrahim dedi: "O Şeytandır. Taş at, ketsin”. İsmail yedi taş attı. İşte şu yerde, Arafat dağı yanında Şeytannı yedi taş ile taşlamaq hacılarğa soñradan sünnet olğandır. İbrahim de yedi taş alıp attı. İsmailni qurban etmek vaqtı keldi, yüregi öksüdi. Pıçaqnı taşqa çalıp ağlamağa başladı. İsmail ayttı: "Baba, nege ağlaysıñ?”. İbrahim dedi: "Nasıl ağlamayım? Tüşümde Allah’tan yarlıq keldi – seni qurban ketirmegim kerek”. İsmail dedi: "Ey baba, sen Mevlâ dostluğını dava etesiñ. Mevlâ dostluğını dava etken adam gece yuqlarmı? Yuqlamağan olsañ bu tüşnü körmez ediñ. Şimdi İyemiz yarlığı nasıl ise öyle yapacaqsıñ. Men canımdan keçtim, sen de menden keç, ne ki emir etildi – onu yap”. Arabça bu cümle böyle aytılır: Ya, ebeti! İf’el ma tü’mer!. İbrahim ayttı: "Ya oğlum, nasıl çıdaycaqsıñ? İsmail dedi: ”Azze ve celle İyemiz maña tözüm ve sabır berir”. Ve kene ayttı: "Ey babam, evde niçün maña añlatmadıñ? Anamnıñ ayaqlarına tüşüp, özürler tilep, sevikli yüzüni çoqça körüp toyar edim. Şimdi saña üç vasiyetim bar. Biri şu ki, el ve ayaqlarımnı pek bağla – pıçaq ağrısından bulğalanmayım ki, tonuñızğa qan tiymesin. Ekincisi – yüzümni aşağı baqtırıñız, yoqsa meni acınır, pıçaqnı pek tutalmazsıñız. Üçüncisi – saçlarım ve kölmegim anama qumartqı olsun”.

İbrahim İsmail’niñ el ayağını sıqıp bağladı, yüzüni aşağı baqtırdı, boğazına pıçaqnı çaldı, bar taqat ile çekti, ama pıçaq kesmedi. Yedi kere çaldı, kene kesmedi. Açuvlanıp pıçaqnı yerge urdu. Pıçaqtan ses keldi: "Ey Halil, sen kes deysiñ. Celil ise kesme dep tura, men nasıl keseyim?”. Derken yedi qat kök qapıları açıldı, melekler aşağı endi, İsmailge baqtı, ağlaştılar. Arş ve kök teprendi. Kökten ses eşitildi: "Ya İbrahim, sen tüşüñde körgeniñni kerçek ettiñ. Biz de seni sunuşlı etemiz. Al, bu qoçqarnı qurban çal, oğluñ sağ qalsın.” İbrahim yuqarı baqtı, kördü ki Cebrail bir qoç ketire. İbrahim sevindi ve dedi: "Lâ ilâhe ille –llâhu ve Allahu ekberu” İsmail dedi: "Kördüñ mi – Allah bizni bu emgekten qurtardı?. Allahu ekberü ve li-llahi el-hamd”. Kitaplarda yazılı ki, qurban bayramı künleri bu tekbirni söylegenler Cebrail Eminniñ, İbrahim Halilniñ ve İsmail Zebihniñ şefaatına erecekler. Kitaplarda şu dahi yazılı ki, o qoçqar Habil’niñ qurbanı edi, uçmaqta semirgen edi. Kene kitaplarda: "İsmail qurban ketirilgen olsa qiyametke qadar bu sünnet müminlerge vacip olacaq edi”...

Böyleliknen İbrahim İsmail’ni sağ-esen Hacerge ketirdi, tapşırdı.

İsmail yigirmi bir yaşına kelgende Benü Cerhem obası onu Emmare adlı bir qızğa evlendirdi.

Künlerniñ birinde İsmail avğa ketti, İbrahim de İsmail’ni körmek içün keldi. İsmail’niñ qapısı qarşısında devesini toqtaltıp, adını aytıp çağırdı. Deveden tüşmedi, çünkü Sara’ğa tüşmemek antını etken edi. Tışarığa kelin çıqtı. "İsmail qayda?” – dep soradı İbrahim. Kelin: "Avğa ketti” – dedi. "Qaçan qaytacaq?” dese: "Ne de çoq sözlü adam ekensiñ” – dep tersledi. İbrahim dedi: "İsmail kelse şöyle ve şöyle bir adam keldi dep añlat. Bir de ayt ki, qapısınıñ qapağı yaramay, onu deñiştirsin”. İsmail kelgen soñ hanımı Emmare bu sözlerini oña söyledi. İsmail dedi: "O kelgen babamdır. Sen onu ağırlamağansıñ. Qapıñnıñ qapağını deñiştir dep seni ayta. Endi sen maña kerek degilsiñ” – dedi, hanımına talaq berdi Bir yıldan soñra. Sayyide adlı qız ile evlendi Kene avğa ketti, o zaman kene İbrahim keldi. "İsmail qayda?” – dep soradı. Sayyide: "Avğa ketti. Siz tüşüñiz, men aş hazırlayım” – dedi. İbrahim: "Men tüşe bilmem – antım bar. Pişken aşıñ yoqmu?” – dedi. Hazır aş yoq edı, Sayyide oña aq iñen sütü çıqarıp berdi. İbrahim içti ve dedi: "Tañrı yılqı tuvarıñızğa bereket bersin”. Sayyide: "Deveden tüşüniz, saç saqalıñıznı yuvup tarayım” dedi. İbrahim bana aytqanlarını tiretledi: "Deveden tüşmemege antım bar”. Sayyide ayttı: "Sıñar (bir) ayağıñıznı bu taş üstüne qoyup egiliñiz, saqalıñıznı öyle yuvarım” İbrahim öyle de yaptı Sayyide onıñ saç ve saqalını yuvdu. Soñra birer- birer ayaqlarını da yuvdu. Bundan soñ İbrahim ayttı: " İsmail kelse saña İbrahimden çoq selâm bar dep ayt. Bu qapusını berk tutsun” – dedi. İsmail kelgen soñ Sayyide aytılğanlarnı oña söyledi. İsmail: "O kişi menim babamdır. Evniñ qapısı dedigi de sensiñ. Babam seni begendi. Öyleyse men dahi seni sevem”, dedi.