Дженктен сонъки заманнынъ мешхур оджаларымыздан
бириси де, ич шубесиз, Басыр оджа Гъафаровдыр. Корьген ве бильген адамлар оны
хатырларкен, зенгин акъыл-ферасетини, ишкирлигини, аятсеверлигини, азырджевап
ве шакъаджы бир киши олгъаныны сёйлерлер. Аман-аман ярым асыргъа якъын Москвада
яшагъан ве бир чокъ сенелер девамында андаки В.И.Ленин адына меркезий кутюпханеде чалышкъандыр
Басыр оджа озь халкъыны сонъ дередже севген ве онынъ келеджегине ёрулмай
ве усанмай чалышкъан бир шахс ве буюк алим эди. 1950-джи сенелерде, халкъымыз
комендант режими алтында булунып ады ясакъ бир вазиетте олгъанда, бизге якъын олгъан гагауз тилине
багъышлангъан кандидатлыкъ диссертациясыны язды. Ялынъыз тиль ве эдебият
дегиль, миллиетчилигимиз иле багълы бутюн шейлернен меракъланды, филология
илимининъ бир чокъ сааларыны темелли огренди ве миллий-медений
асабалыгъымызнынъ бинълердже сийрек ве гъайып олаяткъан весикъаларыны омрю
боюнджа топлап кельди.
Мен 1980-нджи сенелерде Умер
Ипчининъ иджадынен якъындан огърашкъанда, Басыр оджа иле Москвада чокъ дефалар
корюшип диссертациямнынъ мевзусы ве мундериджеси боюнджа акъыл таныша эдим.
Басыр оджанынъ о вакъыт манъа берген У.Ипчинен багълы библиографиясы о къадар
терен ве джиддий ишленген бир материал эди ки, бойле чалышманынъ уджуна
чыкъмакъ ичюн мытлакъ сенелердже вакъыт сарф этмек керек. Ве бу ялынъыз кучьлю
алимнинъ чалышмасы олмакъ мумкюн эди…
Берабер Меркезий кутюпханеге къатнагъан вакъытларымыз олды. Кутюпханеде
247 тильде 30.000.000.–гъа якъын адында китап ве рисалелер олып, бинъден зияде
де хадим чалыша тургъан. Ама Басыр оджанынъ бильмеген хадими ёкъ эди десем
оладжакъ. Мени «паспортынъда прописка муддети биткен» деп, кутюпханеге
язмагъанда, Басыр оджа бутюн имкянларыны ортагъа къойып, бюрократларнынъ
«законджылыкъларыны» енъген ве манъа кутюпханенинъ къапуларыны ачкъан эди.
Чокъ хошгонъюль ве гъает саде бир адам олмасына бакъмадан, советлер
укюмети ве коммунистлернинъ «баш агърысы» ве «белясы» олды. 1980-нджи
сенелерининъ биринджи ярысында Ташкентте олып кечкен языджыларымызнынъ бир
топлашувындан оны акъаретлеп къувып чыкъарсалар да, кене де «мен о
джинабетлерге бола кейфимни бозмам» дее ишининъ девамына бакъты…
Къач дефалар
чай къурусыны сатын аламагъанындан, къайнакъ сувгъа къаткъан отьмек сылатып
ашагъаныны растладым. Тапкъан акъчасыны сонъ капигинедже китапларгъа масраф эткен
адети бар эди… Шимди о бинълердже китап ве юзьлердже папка системалаштырылгъан
материаллар И.Гаспринский адына миллий кутюпханемизнинъ алтын фондуны тешкиль
этмектелер.
Басыр
оджанынъ тилимиз, эдебиятымыз ве медениетимиз иле багълы бир сыра нешир эткен
макъалелери беллидир. Имлямыз боюнджа озь фикирлерини 1973 сенеси чыкъкъан
«Орфография тюркских литературных языков СССР» адлы китапта беян этти. Бу ерде
Басыр оджа имлямызнынъ тарихи акъкъында малюмат берип фонетик принциплерини,
сингармонизмнинъ эсас къаиделерини, оларнынъ принциплерини кирилл элифбесининъ
имлямызгъа уйгъунсыз олгъан ерлерини, «б» ве «д» янъгъыравукъ сеслери
къырымтатар тилинде сёзлернинъ сонъунда сагъырлашкъаныны (меселя, «макъсат»,
«мектюп» ве иляхри) ве бир сыра дигер имля меселелерини ве тилимизнинъ
инджеликлерини айдынлатты. Эм де бу къыйметли макъалесинде сербест ве бол
шекильде И.Гаспринскийнинъ адыны ве онынъ чалышмаларыны къулланды. (О заман
Ташкент ве дигер ерлерде бизим чокъусы зиялыларымыз И.Гаспринскийнинъ адыны
языда анъмагъа биле чаресини буламаз эдилер).
Басыр оджа
чокъусы тиль меселелеринен огърашты. Тильнен багълы диссертация да язды.
«Гагауз тилинде йотация», «Фонетика принциплери» ве дигер базы макъалелери 1950-нджи сенелери нешир
этильдилер. 1970-нджи сенелерининъ башында Ташкенттеки Низами адына девлет
педагогика институтында ачылгъан къырымтатар болюгинде «Къырымтатар тарихий
грамматикасы»ндан лекциялар кечирди. Тиль боюнджа олып кечкен бир чокъ
конференция ве топлантыларда иштирак этип гъает меракълы, кескин ве терен
мундериджели чыкъышлар япты.
1983 сенеси
октябрьнинъ 20-де мен Басыр оджанен берабер Москвада джогърафия джемиетининъ
бир конференциясында иштирак эттим (Конференция меркезде, «Тик-так»нынъ янында
олгъан бир бинада кечирильди). Шу топлантыда Э.Мурзаев адлы бир эрмени алими
«Тюрк топонимикасы» серлевхалы марузасынен чыкъышта булунды. Маруза бир бучукъ
сааткъа къадар девам этти. Марузадан сонъ, Басыр оджа сёз алып минберге чыкъты
ве Э.Мурзаевнинъ докладыны буюк бир усталыкънен тенкъит этти. Чыкъышында Басыр
оджа Мурзаевнинъ та 1948 сенеси нешир
эткен бир язысыны хатырлатып, «Къырым» келимесини «хэрэм» дегиль де,
къырымтатарджа «къыр» сёзюнден келип чыкъкъаныны исбат этти. Даа чокъ шейлер
хусусында кенди фикирлерини сёйледи.
Залда топлангъан фен алимлери ве белли мютехассыслар Басыр оджанынъ
чыкъышыны гурьдели алгъышларнен къаршыладылар.
1986
сенесининъ сентябринде Ташкентте, А.С.Пушкин адына тиль ве эдебият институтында
олып кечкен алтайшнасларнынъ халкъара конференциясына кельген эди. Мен Басыр
оджамызнен махусус корюшип конференция
акъкъында ве онынъ шу конференциядаки чыкъышлары хусусында малюматлар
алдым. Конференцияда Австрия, Тюркие, Америка, Япония, Исвеч, Алмания,
Булгъаристан, Маджаристан, Финляндия, Корея, Британия, Лехистан, Могъолистан,
Хиндистан ве дигер мемлекетлерден алимлер келип алты кунь девамында
алтайшнаслыкъ меселелеринен огъраштылар. Конференцияда 250 доклад динъленильди.
Басыр оджа бу буюк форумнынъ лингвистика ве фольклор секцияларында иштирак этип
меракълы марузаларнен чыкъышларда булунды. Оларнынъ мундериджеси хусусында
къыскъадан бойле тарифлеген эди:
«Бизим тилимиз гъает зенгин тильдир. Оны ильмий
джиэттен огренген сайын, бунъа эмин оласынъ. Лингвистика секциясында япкъан
чыкъышымны Х111 асырнынъ язма ядикярлыгъы дюньяджа мешхур «Кодекс Куманикус»къа
багъышладым. Къырымтатар тили ве шу язма ядикярлыкъ, яни бизим озюне хас
биринджи лугъатымызнынъ тили сонъки вакъытларда чокъ меракълы тенъештирювлер
иле огренильмекте. «Кодекс Куманикус» Къырымда язылгъаны исбат этильмекте.
Джихан алимлерининъ тедкъикъатлары косьтере ки, мезкюр ядикярлыкънынъ тили
эксери грамматик ве семантик джиэтлерден, ве атта земаневий къырымтатар тилине
якъынлыгъы дуюла. Х1Х асырнынъ башындан берли «Кодекс Куманикус»къа
багъышлангъан 200-ден зияде ильмий-араштырма ишлери язылды. Лякин чокъ языкъ
ки, бизим къырымтатар алимлеримиз бу иштен кенарда къалмакъталар. Шимдики
тилимизнинъ грамматик шекиллери ве умумий вазиети терен ильмий талиллерге
мухтадждыр. 1934 сенесининъ октябрь айында олып кечкен 3-нджи Бутюнкъырым татар
тили ильмий конференциясында ильмий араштырувларгъа темель къоюлды.(?) Лякин
эбет де, шу ярым асыр ичинде бизим тилимизде баягъы денъишмелер олды. Лугъат
теркибини алып бакъсакъ, мында медениет, илим ве техника инкишафынен тилимизге
чокътан-чокъ янъы сёзлер келип кирди. Тильнинъ инкишаф къанунлары бунъа алып
кельди. Лякин бунъа бакъмадан бизим къырымтатар матбуатында бу тиль зенгинлиги
корюнмей. Эксери алларда афыдан кирсетильген эджнебий сёзлер, сёз ибарелери ве
калькалар къырымтатар тилининъ ич бир тюрлю къаиделерине, онынъ табий рухуна
ятмайып чешит къабалыкълар ве чубарлыкъларны догъурмакъталар. Бунынъ эсас
себеби – матбаа хадимлеримиз дженктен эвель нешир этильген эдебиятымыз ве
классикамызны окъумайлар… Язылы ве агъзавий тилимизде услюбиет, синтаксис
меселелери къарама-къарышыкъ. Имля ве пунктуация меселелерининъ вазиети де пек
ярамай. Илериде бу зорлукъларнынъ тюбюнден чыкъмакъ ичюн бутюн зиялыларымыз озь
тилининъ медений севиеси узеринде гъайретнен чалышып, кенди медениет ве
эдебиятынынъ тарихини, земаневий инкишафыны, дигер тюркий эм де башкъа
халкъларнынъ миллий медениетлерини огренмелилер…»
Басыр
оджа фольклорымызнен де баягъы терен огърашкъандыр. 1966 сенеси Истанбулда,
«Тюрк фольклор араштырмалары» дергисинде онынъ «Къырымтатар чынълары акъкъында»
макъалеси дердж олунды.
1970-нджи сенелерден башлап Басыр оджа артыкъ эдебий
араштырмаларгъа зиядедже вакъыт айырмагъа башлады. Шу сенелери онынъ «Ленин
байрагъы» газетасында «Осман Амитни хатырлап» (02.06.1970), Якъуп Зекийнинъ
икяелери» (12.08.1971), «Джемиль кендже аджайип бала шаири эди» (05.09.1981),
Урие Эдемованынъ иджады иле багълы «Омюрден бир парча» (15.01.1983) ве дигер
бир сыра чалышмалары нешир этильди.
Басыр оджанынъ темелли чалышмаларындан бири де Осман
Акъчокъракълы акъкъында язгъан макъалесидир. Бу макъале 1980 сенеси эм «Ленин
байрагъы» (22.03.1980), эм де «Йылдыз» журналында басылды (1980.–№ 1.–С. 155 –
160). Бу макъале о заман бизде ильмий биография жанрынынъ бир ибрети олды.
Юзьлердже менбаларнен чалышып бир макъале мейдангъа чыкъармакъ – бу джиддий алимнинъ ишидир.
Акъикъатен, Басыр оджа о девирде чокъусы илим мейданына халя
чыкъарылмагъан ве ишленильмеген къайнакъларнен чалышты. Бир де бир эсер
узеринде эки сатырлыкъ къыймет кесиджи фикир язмакъ ичюн айлар ве йыллар керек олды.
О.Акъчокъракълы акъкъындаки макъалесинде онынъ «Ненкеджан ханым дюрбеси»
повести ве И.Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» адлы роман-эпопеясыны къыяс этип,
Гаспринскийнинъ Акъчокъракълыгъа тесирини косьтере. Эбет, тек бу бир къач
сатырлыкъ шейни япмакъ ичюн «Терджиман»нынъ бир къач йыллыкъ араб уруфатында
язылы джылтларыны буюк дикъкъатле окъумакъ ве огренмек керек эди. Чюнки
Гаспринскийнинъ бу эсери (ялынъыз «Дар-ур-Рахат мусульманлары» къысмы сонъундан
айры китап шеклинде басылгъан эди) бир къач йыл девамында парча-парча нешир
этильди
| 
