«Янъы дюнья» газетининъ 39-нджы номеринде басылгъан Халюкъ Номан огълу Шейх-заденинъ «Аджыныкълы такъдир саиплери» парчасыны меракънен окъудым. Халюкъ агъа 1920 – 30 сенелеринде олып кечкен эдебий аятны къалемге алып пек меракълы малюматлар бере. Акъикъатен, о девирдеки мутхиш репрессиялар фаджиасындан файдалангъан кимселер, бирэвлернинъ язгъан эсерлерини, ильмий араштырмаларыны озь адына кечирип «шан къазанмакъ», башкъаларнынъ япкъан ишине, иджадына саип чыкъмакъ арекет эткендирлер. Эпимизге белли олгъаны киби, бу ве бунъа бенъзер аллар бугуньде де козьлеримизнинъ огюнде яйрамакъта. Къырымтатарджа чыкъкъан газетлерни окъугъанлар, бойле фактлар акъкъындаки бир чокъ хаберлернен энди таныштырлар.

Халюкъ агъанынъ материалында бабасы Номан Шейх-заде «Алим» романыны язгъаны акъкъында айтыла. Бу пек меракълы ве гъает муим малюмат. «Алим» романынынъ язылмасынен багълы меселелерни мытлакъ этрафлыджа огренмели.

Мен он сене эвель бастыргъан «Алим» романынынъ авторлыгъы акъкъында базы къайдлар» адлы макъалемде ¹ бу хусуста озь фикирлеримни юрьсетип бойле малюматлар берген эдим. Умер Ипчи 1924-25 сенелеринде «Алим айдамакъ» пьесасыны язып оны Къырымтатар девлет театринде сахналаштыра. 1926 сенеси Умер Ипчининъ язгъан киносценарийси эсасында «Алим» фильмасы чыкъарыла. Ве сонъра, «Илери» журналынынъ хаберине коре, Умер Ипчи «Алим» романы узеринде чалыша ².

Бу сене яз ичинде мен «Илери»нинъ толу мундериджаты иле багълы библиография  ишлеп чыкътым. Ве бу кересинде де гъает меракълы бир малюматкъа огърадым. Мегер, 1929 сенеси Умер Ипчи ве «Къырымдевнешир» арасында анълашма имзалангъан. Бу анълашмагъа бинаэн Умер Ипчи «Къырымдевнешир»ге 15 табакъ аджими олгъан «Алим» романыны теслим этмеге боюн борджуны ала ³. Демек ки, Умер Ипчи «Алим» романы узеринде чалышкъанындан гъайры, романнынъ аджими де белли олып, нешрият ве муэллиф арасында анълашма имзалана.

Яни юкъарыдаки исбатлангъан малюматларгъа коре, Умер Ипчи «Алим» романы узеринде чалышкъандыр.

Аслында «Алим айдамакъ» сюжетинде язылгъан бедий эсерлер иле багълы араштырмалар япылгъанда, энъ эвеля рус языджысы Н.А. Поповнынъ 1895 сенеси С.-Петербургда нешир эткен «Алим – крымский разбойник» романы мейдангъа чыкъа.  «Терджиман» газетининъ хаберине коре, 1907 сенеси айны сюжет узеринде Кезлевде спектакль къоюла ⁴. 1914 ве 1916 сенелери В.К. Висковский адлы режиссер айны сюжет узеринде эки дефа фильм чыкъара ⁵  ве иляхри. Яни  дженктен эввель «Алим» сюжетине бир чокъ языджы ве эдиплер мураджаат эткен эдилер.

1930-нджы сенелерининъ экинджи ярысында Алимнинъ аяты ве арекетлеринен багълы малюматларны Ю. Болат топламагъа башлай. Алимнинъ догъмуш коюне барып араштырмалар япа ве бу акъкъында айры макъале яза ⁶. Сонъра Алим иле багълы фольклор материаллары ве документлерни огренмеге тутуна. Булар акъкъында да айры макъалелер язып нешир эте ⁷. Бир къач айлар сонъра Ю. Болат «Алим Азамат огълу» тарихий романы узеринде чалышкъаны акъкъында айта ⁸. Ве даа бир къач айдан сонъ «Алим» романындан бир парчасыны газетте бастыра ⁹.

1940 сенесине киргенде, Ю. Болат 20 табакълыкъ «Алим» романыны майыс айында битиреджегини бильдире ¹⁰. 1939 сенеси «Къызыл Къырым»да басылгъан «Алим» романындан парчасы Г.Б. Акъташлы тарафындан тенкъит этиле. Бу тенкъитле разы олмагъан муэллиф къаршылыкъ язып озь фикирлерини беян эте ¹¹. Ве ахыры-сонъу 1940-41 сенелери арасында «Совет эдебияты» журналында романнынъ биринджи къысмы басыла ¹². Бу къысым XX бабдан ибареттир. Журнал саифелери иле сайгъанда, эпси олып 120 саифени тешкиль этмекте.

Бир вакъытлары мен «Совет эдебияты» журналында басылгъан «Алим» романынынъ биринджи къысмынынъ метнини лексика джиэтинден талиль этип, муэллифке аит олмагъан базы келимелер акъкъында сёз ачтым. Амма бу иштен джиддий бир нетидже чыкъарамадым. Занымджа, «эльязмалар янмай» фикринен силяланып эм девлет, эм де шахсий архивлерни темеллидже огренмели, ве У. Ипчининъ яхут Н. Шейх-заденинъ язгъан романлары иле багълы ич олмадым бир саифечик, яхут бир сатырчыкъ эльязмаларыны я да къараламаларыны булмалы…

Мен 1982 сенеси январь 6-да Ташкентте Юсуф Болатнынъ биринджи къарысы Фазиле аптенен субетте булунгъан эдим. Онынъ айткъанына коре, олар эвленген сонъ, дёрт йыл яшап айрылгъанлар. Фазиле аптенинъ бабасы 1937 сенеси репрессиягъа огърагъан. Субетимизде Фазиле апте не Умер Ипчини, не башкъа бир языджыны хатырлап оламады. Бельки де истемегендир… О вакъытлары Юсуф Болатнынъ эвинде де бир къач дефалар олып девамлы къонушмаларда булундым. Юсуф агъанынъ айткъанына коре, онынъ куньджю ракъиплери оны плагиатта сучламакъ ичюн чокъ арекетлер япсалар да, къолларындан ич бир шей кельмей, чюнки «Алим» романы озь къалемининъ махсулыдыр. Юсуф агъанынъ айткъанына коре, М. Шолоховны да  «Тихий Дон» романы меселесинде плагиатта сучлай эдилер, амма о, Нобель мукяфатыны тамам шу роман ичюн алгъан эди.

Халюкъ Номан огълу Шейх-заденинъ мезкюр макъалесинде бабасы «Арзы къыз», «Чорабатыр», «Кёр огълу» киби эфсанелерни ишлеп саналаштыргъаныны яза. Бу да меракълы факттыр. Бу меселени де джиддий суретте огренмели.

Меним якъында нешир эткен «Библиографик косьтергич»имнинъ ¹³ экинджи къысмында Къырымтатар девлет театрининъ саналаштыргъан эсерлерининъ джедвели де бериле. Бу джедвельде Сулейман Ибраимовнынъ 1924 сенеси саналаштырылгъан «Арзы къыз» драмасы, муэллифи белли олмагъан ве 1925 сенеси саналаштырылгъан «Чорабатыр» драмасы ве юзьлердже дигер эсерлер акъкъында малюмат бериле. Аслында Къырымтатар девлет театринде ойналгъан бутюн драмалар темизге чекилип, джылтлана ве сакълана эдилер. Чокъ языкъ ки, бу куньгедже (девамлы араштырмаларгъа бакъмадан) къырымтатарджа саналаштырылгъан драмаларнынъ ич бириси булунмады. Элимизде ялынъыз озь вакътында нешир этильген 10-15 пьеса бар. Булар да вульгар социологизми элегинден кечирильгени ичюн бугуньде актуаль сайылмайлар.

Халюкъ агъа ве онъа бенъзер инсанларымызгъа сагъоллар айтмалымыз. Эдебият ве медениет тарихимизнинъ къара бошлукълары узеринде мытлакъ чалышмалы ве оларны айдынлатмалымыз, чюнки бунсуз сагълам миллий илерилеме ве инкишаф этме арзумыз имкянсыз къаладжакътыр.

Эдебият:

1.Керим И.А. «Алим» романынынъ авторлыгъы акъкъында базы къайдлар // «Янъы дюнья».- 2000.- № 44.

2.Языджылар не язалар // «Илери».- 1930.- № 7 (62).- С. 14.

3.Нешрият планы // «Илери».- 1929.- № 17 (52). С. 21.

4.Керимова С. Страницы истории крымскотатарского довоенного театра и драматургии.-    Симферополь: Доля.- 192 с.- С. 83.

5. Кинословарь. Том 2.- М.- 1970.- С. 1182.

6.Болат Ю. Алим догъгъан койде. Ёл къайдларындан // Къызыл Къырым.- 1938.- август 24, 27.

7.Болат Ю. Алим Азамат огълу. (Алим фольклорда ве документлерде) // Къызыл Къырым.- 1938.- октябрь 5, 8, 9; Эдебият ве культура.- 1938.- № 10-11.- С. 9 -17.

8. Болат Ю. Ниетим буюк // Къызыл Къырым.- 1939.- январь 1.

9.Болат Ю. «Алим». (Романдан парча) // Къызыл Къырым.- 1939.- март 5, 6.

10.Болат Ю. Яратыджылыкъ ишлери // Къызыл Къырым.- 1940.- январь 1.

11.Болат Ю. Адалетсиз критика // Къызыл Къырым.- 1940.- октябрь 11.

12.Болат Ю. «Алим». Роман. // Совет эдебияты.- 1940.- № 3-4.- С. 37 – 49; № 5.- С. 17 – 24; № 6.- С. 14 – 21; № 7.- С. 29 – 40; № 8.- С. 13 – 17; № 9.- С. 33 – 40; № 10.- С. 27 – 38; № 11.- С. 50 – 54; № 12.- С. 43 – 53; 1941.- № 1.- С. 25 – 30; № 2.- С. 40 – 43; № 3.- С. 25 – 36; № 4.- С. 16 – 27; № 5.- С. 35 – 42.

13.Керим И.А. Библиографик косьтергич. (Къырымтатар тили, эдебияты, фольклоры, тасили, тарихи, медениети: 1618 - 1944).- Акъмесджит: СГТ.- 2009.- 324 с.