Бильгенимиз киби эр ад белли бир себеплерден долайы пейда ола. О, сыкъ я да сийрек къулланылгъан ола билир. Эр бир аднынъ озь тарихы, джогърафик яйгъынлыгъы ве миллий менсюплиги бар. Онынъ башкъа тиллерге кечип, фаркълы денъишмелерге ограмасы мумкюн.

Бунынъ ичюн бугунь бизлер адларнынъ тарихыны, этимологиясыны, пейда олув себеплерини огренсек, тилимизнинъ айры бир болюгини огренген киби олурмыз.

Антропонимика (юн. сезю anthropos – «адам» ве onyma «ад») антропонимлерни, яни адамларнынъ шахсий адларыны, сойадларыны, лагъапларыны, махлясларыны огренген ономастиканынъ бир болюмидир[1] 

Антропоним — ильк оларакъ тиль къанунларына бойсунгъан ве лингвистик усулларынен огренильген сёздир.

Антропонимика тарафындан эдебий эсерлернинъ антропонимлери, фольклор (дестан, масал) къараманларынынъ адлары огрениле.

Антропонимика адларнынъ тек тарихыны ве шимдики алыны дегиль де, айры саа оларакъ адларнынъ бедий эдебиятта къулланувыны; топонимика иле багъларыны; адларнынъ фаркълы шекиллерини (бедий – шиве, ресмий – ресмий олмагъан) огрене. Бу тарафтан антропонимиканынъ огренильмеси пек кереклидир, чюнки къырымтатар тилинде бу саада араштырмалар япылмады. Яни къырымтатар тили ичюн антропонимика мевзусы – ачыкъ, айдын, чалышмаларгъа мухтадж олгъан меселедир.

Тюркий тиллер боюнджа антропонимиканен багълы бойле ишлерни къайд этмеге мумкюн: Г.  Ф.  Саттаров «Синонимия, антономия и омонимия в татарской антропонимии» Б.Н. Улаков «К вопросу о балкарской антропонимии»; Г. Ф. Саттаров, Ф. Л. Мазитова «Становление и развитие фамилий в татарской антропонимии»; А В. Суперанская «Языковые и внеязыковые ассоциации собственных имен» ве иляхре.

Юкъарыда къайд эткенимиз киби къырымтатар тилинде антропонимиканен багълы ильмий араштырмалар пек аз. Эсас чалышмалар оларакъ Э. Озенбашлынынъ «Къырымтатар адлары. Лугъат» (1992 с.), С.  Усеиновнынъ «Крымскотатарские имена. Справочник» (1992 с.) ве Ш. Къайбуллаевнинъ «Крымскотатарские имена. Происхождение и значение» (1994 с.) къайд этильмеси мумкюн.

С. Усеиновнынъ ишинде къырымтатар адларынынъ джедвели бериле, Э. Озенбашлы ве Ш.  Къайбуллаевнинъ ишлеринде исе адларымызнынъ тек джедвели дегиль де, оларнынъ маналары косьтериле. Ондан гъайры, Э. Озенбашлынынъ китабында адларынынъ таснифи бериле. Бу таснифте адлар анги тиллер, вакъиалар вастасынен тилимизге киргени я да пейда олгъаны анълатыла. Бу, бизим тилимиз ичюн пек муим ве керекли малюматтыр, амма етерли дереджеде дегиль. Къырымтатар адлары боюнджа толу таснифлер даа ич япылмады, демек мумкюн. Бу мевзу боюнджа араштырма ве чалышмалар япылмалы.

Бизим ишимиз антропонимика илимининъ огренильмесине бир иссе къошмакъ ичюн япылгъандыр.

Къырымтатар шахсий адларынынъ семантик хусусиетлери[2]

Бу вакъыткъа къадар къырымтатар антропонимлерининъ огренильмесине пек аз дикъкъат айрыла эди, демек мумкюн. Яни айрыджа антропонимика илиминен огърашкъан, мейдангъа фаркълы таснифлер чыкъаргъан ильмий араштырмалар даа ёкътыр.

Бу ишнинъ эсас макъсады къырымтатарлар шахсий адларыны семантик джеэттен тасниф этмектир.Чалышмамызда къырымтатар антропонимлерининъ семантик, грамматик хусусиетлери ве адларнынъ тизилиш теркибине коре чешитлери бакъыла. Б. Н. Улаков балкъар антропонимлерини огрениркен, оларнынъ семантик группаларыны къайд этти.

Къырымтатар антропонимлерининъ бойле семантик группаларгъа аитлигини косьтермек мумкюн:

1. Кунеш ве сеяре системине аит олгъан адлар;

2. Ренк я да айры хусусиетлернинъ адлары;

3. Къыйметли таш ве маденлернинъ адлары;

4. Джемиеттеки ерини анълаткъан адлар;

5. Айван, къуш, осюмлик, мейваларнен багълы адлар;

6. Инсаннынъ догъгъан вакъыты ве аиледеки сырасына коре берильген адлар;

7. Ана-бабанынъ арзу-истеклеринен багълы адлар.

1. Кунеш ве сейяре системине аит олгъан адлар:

Кунеш ве сейяре системине аит олгъан шахсий адлар тюркий къабилелерде (тюрклерде) ислямдан эвель пейда олдылар. Олар Танъры, кунеш, ай культынынъ тесиринден кельгендир.

Меселя: Айбар (къ. тат.) — ай нурыны сачкъан; Айнуре (къ. тат.) — ай нуры; Айтен  (къ. тат.) — 1) ай тенли, 2) дюльбер; Айяр (къ.тат.) — 1) севгили ай, 2) севгили; Бедрие (араб) — толу ай; Маджубе (араб + фарс.) — парылдагъан йылдыз,утанчакъ; Неджиме (араб) — йылдыз; Танатар (къ.тат.) — танъ атар, танъ; Шамие (араб) — мум; Шемсие, Шемс (араб) — кунеш; Шемсинур (араб) — кунеш нуры; Сурие (араб) — улькер денильген еди йылдызнынъ ады; Сухейль (Зухаль) (араб) — йылдызнынъ ады; Урмус (фарс) — иранлыларда Муштери йылдызынынъ ады; Зоре (араб) — нур сачкъан,парылдагъан;Чолпан йылдызнынъ ады (ашкъ йылдызы); Улькер (тюрк.) — йылдыз; Къамерие (араб) — айнынъ учь куньлигине хилял, ондан сонъкисине къамер денилир; Сафуре (къ. еудий) — йылдыз.

Къырымтатар къадын адларында «ай» компоненти дюльберликни, гузелликни анълатыр. Ай киби дюльбер манасына келип, дюльберликнинъ темсили олур.

Къырымтатар эркек адларында исе «ай» компоненти «яхшы, уйгъун вакъытта дюнъягъа кельген; бахтлы» манасыны бильдире. Ве айны заманда, эльбетте, дюльберликни де анълатыр[3].

Айдын (тюрк) — рушен, парлакъ, нурлы; Бедри (араб) — толгъун ай, 14 геджелик ай; Айназар (фарс) — Арслан; Зия (араб) — нур, ышыкъ, айдынлыкъ, ярыкъ; Майнур (араб) —1)  толгъун ай, 2) (къ. тат.) — майыс айынынъ нуры; Неджим (араб) — йылдыз; Нурай (къ. тат.) — ай нуры, ай ышыгъы; нур; Энвер (араб) —пек нурлы; Эбазер (араб) — нур саиби, нур сачкъан.

Къадимий заманлардан берли тюрк антропонимиясыны тешкиль эткен «Ай» компонентли шахсий адлар кенъ къулланыла эдилер.

Меселя, Махмуд Къашгъарийнинъ (XI асыр) «Диван-и Лугъат-ит Тюрк» лугъатында «Ай» — къадын; Юсуф Баласагъунлынынъ (XI асыр) «Къудаткъу Билик» китабында «Айтолды», «Кюнтогды» киби эркек адларына раст келемиз[4].

Земаневий[5] тюркий тиллернинъ антропонимиясына аит олгъан адлар кенъ къулланыла: турк. Айдогъды, Гуньдогъды; къыргъ. Чолпан, Жылдыз, Жетиген, Уркор; къаз. Айсулу, Кунсулу; балкъ. Айханым, Айжайак; алт. Айбала. Эписинден чокъ Ай, Кунеш, ве Венера адлары къулланыла[6].

2. Ренк[7] я да айры хусусиетлернинъ адлары:

Къырымтатар антропонимиясында айырыджа ерге саип олгъан, тасвирий хусусиетлерни ташыгъан адлардыр.

Бу исимлер инсанларнынъ айры хусусиелерини анълатып, эм эркек эм къадынларгъа аит олалар.

Меселя: Къаракозь (къ. тат.) — къара козьлю; Къаракъаш (къ. тат.) — къара къашлы; Кокчубан  (къ.  тат.) — кок чобаны; Къарамырза (къ. тат.) — къувет, къудрет саиби олгъан мырза.

Къара:

1. Къара тюслю.

2. Эвельден къара тюс табиатнынъ къудрет, къувет темсили эди.

3. Бай ве мырзалар озь адамларына къара сёзюни къошып, авам халкътан устюн олгъанларыны косьтере эдилер. Авам халкъ арасында бу сёз къулланылгъанда исе, онынъ ашшалама ренки сезиле.

4. Улу ве къудретли манада къулланыла[8].

Къараборан (къ. тат.) — пек къоркъунчлы боран; Къарабаджакъ (къ. тат.) — 1) къара баджакълы. 2)  къыпчакъ топракъларындан; Къарабикеч (къ. тат.) — Къара Бикеч.

Бикеч — 1) ханум, къыраличе. 2) генч къыз, келин.

Акъмолла (къ. тат.) — Акъ Молла.

Акъ — эвель эзельден беяз тюс тюрклерде темизлик, догърулыкъ, намуслыкъ, дюльберлик темсили сайылып кельди[9].

Акъшерфе (къ. тат.) — Акъ Шерифе. Шерифе — шерефли, мубарек, алидженап[10].

Къырымтатар къадын адлары арасында тюсни анълаткъан ве догърудан — догъру ад оларакъ къулланылгъан исимлер чокътыр. Меселя:

Мавие (фарс.) — мавы, кок рентеки олгъан; Самур (араб) — 1) Къаве ренктеки олгъан, эсмер 2)  Самур; Садифе (фарс) — садеф ренкли; Ферюзе (фарс) — фирюзе ренкли.

3. Къыйметли таш ве маденлернинъ адлары:

Къырымтатар антропонимиясында айрыджа ве буюк ерге саип олгъан адлар группасыдыр. Къыйметли таш ве маденлернен багълы олгъан эркек ве къадын адлары чокътыр.

Меселя: Земфира (гр.) — къыйметли бир таш; Эльмаз (араб) — эльмаз, къыйметли таш; Джеваир (фарс)  — инджи; Мерджан (фарс) — мерджан; Арере (фарс) — харир сёзюнден-ипек манасына келе; Зеревджет (араб) — къыйметли зюмрут ташы. Бахт кетирген таш деп сайыла эди; Кевер (фарс) — къыйметли таш, джевер, инджи.

Бойле адлар къызларгъа мисильсиз дюльбер, гузель олсунлар, деп бериле. Энди исе эркек адларыны бакъып чыкъайыкъ.

Меселя: Альтемир (тюрк) — темир — демир; Бекташ (тюрк) — 1) таш киби къавий 2) Аллахнынъ мулькю олгъан; Бектемир (тюрк) — демир киби къавий; Болат (тюрк) — челикнинъ бир де бир чешити; Гумуш  (къ. тат) — кумюш; Мерджан (фарс) — мерджан; Тимур (тюрк) — демир киби къатты манасында; Темиркъая  (къ. тат.) — демир къая киби; Темирша (къ. тат.) — демир шахы.

Огъланларгъа таш ве фаркълы маденлернен багълы адлар берильмегени олар демир, челик киби къатты, къавий олмасы ниетинен бериле. Яни огълан джесюр, мерт, къоркъубильмез олмасы ичюн, онъа бойле ад бериле.