1919. – № 3. – Sentâbr 6.

 Keçen küni Aqmescidde Qırımın uyezd qazıları, ulema ve müderris efendileri toplaşub mekteb ve medrese haqqında müzakerede bulundıqlarından ve müzakereniñ ilerisi sentâbr 17-sine tehir olundığından mekteb ve medreseler haqqında bir qaç söz söylemesini vazifemizden tanıyurız. Çünki dünya üzerinde yaşayan bütün milletlerin ve alelhusus, biz qırımtatarlarnıñ eñ ziyade ictimaimız olan bir şey var ise, o da mekteb ve medresedir. Her şeyden evel mekteb, her işden evel medrese lâzımdir. Mektebi, tahsili, maarifeti ve hissiyat-ı milliyesi olmayan bir millet, millet sayılmayub ayaqlar altında ezilmekde ve taptalmaqdadır. Körüb keçürdigimiz ve ileride tekrar olması ihtimalı ortadan köterilmeyen, «Cihan Muharebe»si mektebli ile mektebsiz milletlerin fırqalarını bize pek güzel bildirdi. Cehaletin soñ qademlerinde bulunan bir millet, muqaddes hürriyetden ne yolda istifade itdigini bize Rusiye «kommunizma»sı da eyi kösterdi. «Bir milletin teraqqi ve taliysi mektebleri sayesindedir!», sözlerini elifbamız maqamında qullanığımız halda, bir de biz, Qırım müslimanlarınıñ mekteb ve medrese meselelerine atf-ı nazar idelim. Aceba, qırımtatarlarnıñ teraqqi ve taliyisine çalışacaq mekteblerimiz ve medreselerimiz varmı? Ve var olanları da ne haldadırlar? İşte, bizim fikirimizi hercümerc idecek sual bu doğrıdan doğrıya cevab olaraq şunı diyecegiz ki, medreselerimiz yoq! Mekteblerimiz de umumiyetle asılından, esasından islâh olunacaq bir haldadır. Qırımın bir-iki şeherinde körilen bir qaç mektebler ve rüşdiyelerimizden maada qalan bilcümle mekteblerimiz islâha muhtac oldığına şübhe yoqdır. Etraf köylere çıqub da 1917 senesi «nümune-i teraqqi», diye açılan ve haqiqaten de bize bir nümune olaraq iki seneden beri devam iden mekteblerin dahiliy ve hariciy ahvalını teftiş iderseñiz, sözlerimin doğrulığını isbat idecegiñize şübhem yoqdır. Ya o muallimler? 1917 senesi Avrupa darülfünunlarında lektsiya dinler kibi, lektsiya diñleyen ve iki seneden beri muallimlik iden efendileri kidüb, Közleve zemstvosı[1] tarafından açılan tatar muallimler kursına varub, ellerinde oqudıqları kitabları, imlâları, çezdikleri raqamları körerseñiz, doğrusı – tatarların hallarına ağlayacaqsıñız! Bunıñle beraber, biz de bilicilik[2] davası idiyurız, göñlümiz ta Qaf dağlarında keziyur! Sayğıllı tatar milleti! Milletin teraqqi ve tealisi içün eñ evel yapacaq bir işin var ise, o da muallim ve muallimeler yetişdirmek içün darülmuallimin ve darülmuallimatlar açmaqlığıñ ve açdığıñ darülmuallimin ve darülmuallimat, rüşdiye ve nümune ve sair mektebleriñniñ cümlesini asılından, esasından teftiş ve islâh itmekligiñ mümkün mertebe onlara az her cehet muavinetde bulunmaqlığıñdır. Asırlardan beri çekdigiñ cehalet belâsı artıq yetmedimi? Yoqsa şu büyük Qarpat dağlarında patlayan toplar, Dardanelde zırıldayan gülleler seni daha uyandırmadımı? Evelki medreseleriñi «eski», diye qapadığın halda, yerlerine yeñi medreseler yapalmadıñ? Üç-beş sene daha böyle kitecekse, bazı bir yerlerde bayramıñı, hatta cenazeñi bile qıldırmaya monla, imam, hatib bulamayacaqsıñ! Qoca Abdulâtif, Abdu-s-samad Lâtif-Abdulah, Ebu-l-suud efendiler kibi, İstanbulda ve hatta Arabistanda bile şühret qazanan medreseleriñ var iken, bugün Qırımın içerisinde monla çıqaracaq bir medreseñ olmadığını nazar itibara al da medreseleriñi aç! Açılan ve açılacaq içün tedarükde bulunan mekteb ve medreselerde eñ ziyade nazar-i diqqatımızı celb iden ve bugüne qadar pek de ehemmiyet virilmeyen bir noqta var ise, o da terbiye, ahlâq ve aqide dersleriniñ oralarda pek az ve bize yeterlik derecede olmamasıdır, cünki bu soñ devirlerde aqidesizlik ve ahlâqsızlıq hastalığınıñ ceryan itdigini ve o hastalığa, tabiiy bizim de mübtelâ oldığımızı hatırdan çıqarmamalıdır. Daha doğrusı, ahlâqımız ve aqidemiz buhranlı bir devirde yaşamaqdadır ki, bu hastalıqdan bizi salimen qurtaracaq, ancaq mekteb ve medreselerimiz, ahlâq ve din derslerine diqqat itmekligimizdir. Hayatın eñ muqaddes noqtalarına balta uran bölşevizma kendi kommunasıyle meydana çıqaraq, bizim aqide ve ahlâqımızı temelinden sarsdı. Ve bize infiradcılıq, muhafazacılıq, tabiatçılıq, ictimaicılıq ve saire kibi bir taqım ahlâq hastalıqları yumurtaladı ki, bu künde körüşdigimiz bir hayli gençler, ahlâqiy ve diniy sanat kibi beşer-i müesseseler, sunniy şeyler, diye zum idiyurlar. İnsan-ı ahlâq harcinde daha güzel yaşayabilir, iffet, namus, izdivac, ibadet, nikâh ve saire kibi ahlâqın, islâmiyetin, insaniyetin şarait-i asliyeleri mahv olursa, insaniyet daha hür, daha tabiiy bir hayata mazhar olabilecekdir, diyurlar. İşte kommunizmanıñ zararı eñ çoq bu devirlerde körülmektedir ki, devirimiz inhilâl devri olduğından, bu kibi tesirleri qabul eñ müstaid olan bir deviridir. Böyle bir devirde bize eñ ziyade lâzım ve borc olanı ahlâq ve aqaidatımızı bu hastalıqlardan qurtarmaq içün medreseler açaraq, ilim, din ve aqaidatımızın temsiline var quvetimizle sarılmaq ve mekteblerimizde ahlâq dersleriniñ mümkün oldıqça ileriletmesine çalışmaqdır. Ahlâq, qorqu ve iştiha, felân kibi yaradılışımız da mevcud bir quvet degildir. Ahlâq – mektebdir, beşeridir. Biz insanlar ahlâqı qanımızda bulmayuruz, ailemizden, terbiye-i tahsilimizden, daha doğrusı – mekteb ve medreselerimizden, soñra da mahiyetimizden alıyurız.

[1] Rusiyede çarlıq zamanında 1864 senesi meydanğa ketrilip, 1918 senesine qadar işini devam etken Mahalliy İdare Nezareti
[2] yani safsatacılıq, boş laf