1917. – № 103. – Sentabr 13.

      «Millet!

Bizler şanlı ecdadımızın harabeleri içindeyiz. O, ecdad ki, merd idi, adil idi, yüksek idi. Evet, büyük ecdadımızın muqaddes abideleri arasındayız. «Dirileri yaşadan ölülerdir», ölülerin asarıdır. Bizler ölmiş dedelerimizin şanle, şerefle qazandıqları servet-i milliyeyi hüsn-i istimale qarar virdik. Bunıñ için de milliy tatar müzehanesi açmaya teşebbüs itdik.

Bu milliy asar-ı atiqa müessesesine bir meva olmaq üzerede eñ muqaddes bir kâşanemiz olan Hansarayı zabt itdik. Biz ecdadımızın şanle, şevketle etrafda bıraqdığı ne qadar asar varsa, hepisini toplayub oraya qoymaya qarar virdik.

Sanatkârlarımız sanayı nefiselerini, hattatlarımız nefis yazılarını, ressamlarımız tersim itdikleri ince ve nefis levhalarını, naqaşalarımız naqışlarını nasıl orada, o milliy ve mühteşem kâşanede açılan müzehaneye taqdim idiyurlarsa, alimlerimiz eski kitablarını, erbab-ı sanaatımız ellerinde bulunan tatarın mamulât-i atiqasını siyasiylerimiz dahi şanlı ecdadımızdan qalan Timurlenglerin, Cingizlerin müessese-i siyasiyelerini oraya qoyurlar. Evet, siyasiylerimizin doğurdığı Qurultayı da onıñ içinde bulundırmaya qarar virdik (alqışlar). Bir zamanlarda cihannıñ her tarafında: qaralarda, deñizlerde şanle, şevketle ve adaletle saye-ban olub da bir buçuq asırdan beri mahküm ve mahbus bir halda bulunan milliy kök bayrağımızı da onıñ üzerinde dikmeye and itdik! (sürükli ve hararetli alqışlar).

Aceba, biz neden her şeyden muqaddem milliy tatar müzehanesini açmaya bu qadar acele itdik?

Çünki vatanımızın ihyasına müstaid oldığımızı köstermek için ibtida milliy varlığımızı kösterecek ne qadar asar-ı medeniye ve milliyeye malik bulundığımızı isbat itmek ve bu servet-i milliyeden istifade eylemek lâzım idi. Bunıñ için edebiyatdan, sana-yı nefiseden başlamaq kerek idi. Çünki milliy varlıqnıñ esası ancaq şir, sanat ve edebiyatdır. İşte biz milliy varlığımızı köstermek, şanlı bir tariha, milliy bir medeniyete, parlaq bir ananete malik oldığımızı her kese köstermek için şir namına, sanat ve sanaat namına, edebiyat ve ilim namına ne qadar asar-ı milliyemiz varsa, hepisini o milliy müzehanede toplayub inzar-ı umumiyeye taqdim itmek istedik.

Milletlerin medeniyetde ilerilemesi için dört merdivenden keçmesi lâzımdir ki, bunlar da edebiyat ve ilim, ticaret ve sanaat ve siyesetdir. Milletler, ancaq bu dört unsurle yaşayabilirler. Bunlardan hiç biri digerine taqdim idemez, iderse ğayr-i tabiiy olur. Ğayr-i tabiiy olan bir şey ise paydar olamaz. Yaşayamaz, işte biz bu ğayr-i tabiiylikden qurtulmaq için şanlı ecdadımız edebiyat, hüsn, şir, bediy, sanat ve ticaret namına ne qadar asar bıraqmış ise, onların hepisini toplamaya ve hepisini (eliyle Hansaraynı köstererek) şu muqaddes kâşaneye, şu mühteşem saraya qoymaya qarar virdik (alqışlar).

Milliy edebiyat tesis itmek için ecdadımızın mazideki şirlerine, resimlerine, yazılarına, asar-ı nefisesine müracaat itmek lâzım oldığından şir, edebiyat ve sanat erbabına rica itdik ki, ellerinde bulunan asar-ı şuraya ketirsinler.

Oqumaq ve kitab yazmaq için ecdadımızın kitablarına, levhalarına, ilime dair bütün eserlerine müracaat ile kendimizde bir mefküre doğurmaq lâzım idi. Bunıñ için de onların fazail-i mefküresini añlamaq lâzım oldığından, ecdadımızın eserlerini tedqiq itmek vicdanıy bir borcımız idi. İşte, bunıñ için onların ilime aid ne qadar eseleri varsa, onları da oraya toplamaya qarar virdik.

Edebiyatdan, ilimden soñra sanaat ve ticaret kelir. Çünki milletler sanatsız, ticaretsiz yaşayamazlar. Bizler milliy bir sanaat, milliy bir ticaret ihdas ve tesis itmek için ecdadımızın eski işlerinden arayub bulacağımız esaslar lâzımdir. Eger bu esasları bulmadan işe başlarsaq, yine taqlidcilikden qurtulamayız. Vaqtıyle Qırım sanaatı Bağçasaray mamulâtı cihan medeniyetde tek mümtaz bir mevqi işğal idiyurdı. Niçin tatar mamulâtı, tatar sanayıyı yine her yerde zarafetiyle, nefasetiyle, güzelligiyle yaşamasun, revac bulmasun? Eger sanatcılarımız, tuccarlarımız, mamulât-i milliyemiz bugünki halında qalırsa, bu millet yaşayamaz, tedrica-i inqiraza doğrı kider ve ölür. Zira, bir milletde sanaat tedenni itdikçe, sönmeye yüz tutdıqça ticaretin de ölmesi muhaqqaqdır. Biz buña meydan virmemek ve bunıñ ögini almaq için de çareler aradıq. Lâzım olan tedbiri ittihaza qarar virdik. Sanaatımızı teraqqi itdirmek ve oña milliy zarif bir şekil virmek ve taqlidcilikden qurtulmaq için de sanaat namına ecdadımızın bıraqdığı ne qadar eserler varsa, onları da toplayub şu kâşanede bulundırmaya qarar virdik. Eger biz sanaat ve ticareti yükseltmezsek servetimiz, servet-i milliyemiz de tedricen bitecekdir. Qırımın öz serveti, öz parası Qırımda qalmalıdır ki, Qırım canlanabilsin. Qırımın mamur-abadan ve bütün manasıyle medeniy ve zengin bir memleket olması için Qırımda yaşayan bütün milletler Qırım için çalışmalı ve Qırım için yaşamalıdırlar (alqışlar).

Edebiyatdan, ilimden, sanat ve ticaretden soñra siyaset kelir. Qırımtatarnıñ siyasiyleri ahval ve zamannıñ kendilerine davet ve ihdasını mecbur itdigi milliy Qurultayı da şu tarihiy kâşaneniñ içerisinde bulundırmaya qarar virdiler. Aceba, bu Qurultay niçin kerek idi? Onı yalıñız haiz oldığı tarihiy bir ehemmiyetinden içinmi qurmaq istediler? Yoqsa bir ihtiyacat-ı milliye ve siyasiye neticesi olaraqmı Qurultayı çağırmaya ve onı da bu sarayda bulundırmaya qarar virdiler?

Millet! bilirsiñiz ki, eski, menfur idare her şeyimiz kibi, yuz elli sene muqaddem muessesat-ı siyasiyemizi de almışdı, heyet-i siyasiyemizi esir itmişdi. Faqat, esir ve ğasb idereken, qırımlıların perişanlığından, intizamsızlığından bahs iderek, tatarlara intizam ve adalet, ilim ve maarifet vad idiyurdı, her şeye safvet ve samimiyetle baqan qırımtatar buña da inanmışdı. İnanaraq tam bir buçuq asır sabır itdik. Bir buçuq asır edebiyatsız, ilimsiz, sanatsız, ticaretsiz ve siyasetsiz olaraq mahkümiyetler, mahrumiyetler içinde yaşadıq. 1905 senesi inqilâbı mahküm milletlerde bir qurtuluş ümidi doğurmış idise de, bilahire bu inqilâbın doğurdığı hürriyetle beraber mahküm milletlerde uyanmış ümidler de qırıldı ve kit-kide eski idare yeñiden hüküm sürmeye başladı.

Aceba, 1905 senesi inqilâb ve hürriyeti tatarın hayat-ı ictimaiyesine aid bir şey doğurdımı? Hayır, asla, o tatar için ne bir mekteb, ne bir medrese, ne bir ticariy ve ictimayı müessese meydana ketiremedi. Yine cehaletler, yine mahkümiyetler, yine mahrumiyetler içinde qaldıq. Perişan, berbad oldıq. Açılan mektebler qapadıldı, muallimler sürüldi, tatar harabiyete ve inqiraza mahküm idilmişdi. Buña şu (Hansaraynı köstererek) harab ve perişan qalan tatar cenazesi canlı bir şahiddir.

İşte bunıñ için idi ki, qırımtatar ta iki sene muqaddem inqilâb bayrağını qaldırmışdı. «Bana ilim, baña bilmek, baña oqumaq lâzım!» şiarını yükseltmişdi. Tatarın bu inqilâbı kitdikçe büyüdı. Tatarın haqsızlığa qarşı isyan iden vicdanı küçük bir fırsat buldıqça feryadını yükseltiyurdı.

Vaqtaki, 27 fevral inqilâbı eski idareyi temelinden yıqub mahv itdi. Bizler artıq Rusiyede nizam ve intizam kelecegini ümid itdik, bekledik qırmızı bayraq altında tatar dahi: «Ben var olacağım, ben de yaşayacağım! Ben de yükselecegim, bütün milletlerle ben de beraber olacağım», didi. Faqat, aylar, çoq aylar keçdigi halda ne ilim ve maarifet ne de sanat ve sanaat ne de intizam ve adalet. Tatarın bekledigi şeylerden hiç biri doğmadı. Nizam ve intizam daha ziyade bozuldı. Emniyet-i umumiye daha ziyade ihlâl idildi. Doğğan bir şey var ise, o da her tarafda bir hiçlik hem de qorqunç bir hiçlikdir.

Merkezden iş beklerken, bütün nizamsızlıq, bütün qarışıqlıq oradan doğdı. Sabır itdik. Belki bir kün kelir, oradan bir şey doğar, diye bekledik. Faqat, bu bekleyişler boşa kitdi, dirken Merkezde anarşi baş kösterdi. Muvaqqat-ı hükümet ortadan qaldırıldı. Umum memleket hükümetsiz, zabitasız, nizamsız ve intizamsız qaldı. O zaman, bizler:

«Tatar, sen işe tatar kibi baq! Merkezden iş bekleme! Merkezni artıq kendiñde yaşat!» (alqışlar), didik ve Qırımı anarşiden qurtarmaya qarar virdik. Cihan Muharebesiniñ qanlı, qara felâketlerinden emin qalmış Qırımı dahiliy muharebeden dahi saqlamaq için, Qırımın, umum qırımlıların malını, canını, arzını, namusını saqlamaq, ihtilâllerin ögini almaq için bir Qırım İnqilâb erkân-i harb heyeti teşkili ile oktâbr 30-da anarşiye qarşı resman ilân-i harb itdik. Petrogradlar, Moskvalar top ateşleri altında yanarken, Merkeziyet ve hükümet yıqılırken, memleketin haman her vilâyetinde bütün manasıyle anarşi hüküm sürerken, biz Qırımda çıqacaq ihtilâllerin ögini aldıq. Qırımı ve qırımlıları muhafaza itdik. Anarşiye qarşı açdığımız bu muharebeden tam muzaferiyetle çıqmaq için diger vatandaşlarımızı da davet itdik. Qatiyen eminiz ki, biz bu şanlı muharebede şanle, şerefle muzafer olaraq çıqacağız. Muzaferiyetden soñra, şübhesiz, ğanaim-ı harbiye alacağız. Bu ğanaim umum qırımlıların olacaq. Zira, Qırım Qırımı saqlayanlarıñdır. Mahv olsun Merkeziyet, yaşasun adem-i merkeziyet!.. (büyük ve hararetli alqışlar).

Qırımtatarı, Qırımı daha mükemmel daha muntazam bir suretde muhafaza itmek, kendi qanunını, kendi nizamını kendisi tertib itmek için Qurultayını açmaya qarar virdi. Çünki Qurultay, o muqaddes heyet-i qanuniyedir ki, tatar ırqına asırlarca intizam ve adalet temin itmişdir, yalıñız tatarlara degil, tatar ile beraber bütün milletlere, hatta bütün cihana bile saf ve temiz birer şaşaa-ı adalet serpmişdir.

Çünki Qurultaydır ki, eñ quvetli hükümdarları bile kendi yasasınıñ öginde hürmetle inqıyad itdirmişdir. Binaenaleyh, biz nizam ve intizamat-ı umumiyeyi temin itmek isteyursek, eski qanunları, yasaları, eski heyet-i qanuniyeleri, Qurultayları canlandırmaq, onların canlı esaslarından esas almaq, temel qurmaq iqtiza ider. İşte, baqıñız, Qurultay niçin açılıyur, faqat tatar bunı yalıñız kendisi hükm sürmek için açmayur, belki Qırımda yaşayan bütün miletlerle beraber el ele, baş başa virerek, çalışmaq için onı açıyur. Tatar milleti adildir. O, yalıñız kendisini düşünenlerden, yalıñız kendi saadetini temine çalışanlardan degildir. Tatar başqa milletleri, hatta kendi omuzına bile almaya qarar virdi. Tatar müessese-i siyasiye qurbanı degildir (alqışlar). Tatar quvve-i ictimaiye aşıqıdır.

Tatar, bütün işlerini Qurultay ile yapakelmişdir. Tatar, pek çoq fedakârlıqlar, pek büyük alicenablıqlar yapdı. Buña onıñ parlaq ve şanlı tarihı şahiddir. Tatar, hürdir, hürriyet ve cumhuriyeti sever, hürriyet ve cumhuriyete prestij ider. Tatar, kendi huquqını ne derece muqaddes tanırsa, digerlerin huquqını da o qadar taqdir ider. Tatar, hürriyet ve cumhuriyet oğurına bir zamanlara Qırımın yalılarında yaşayan Ceneviz cumhuriyetini qurtarmaq için kendi qan ve din qardaşlarıyle bile muharebe itmeden, qan dökmeden çekinmedi. Ve bu oğurda […nı] kendi istiqlâliyetini bile fida itmişdir.

Tatar, bugünki yigirminci asırda dahi başqa milletleri o qadar sayıyur, onların huquqlarını o derece taqdir idiyur, onlara büyük hürmet besleyur. Eger o milletler işçi adamlar, becerikli halqlar ise onlarle beraber işleyecek, onlarle beraber çalışacaq, onlarle birlikde mesud olacaqdır. Tatar, Qırıma, qırımlılar arasına onlarle beraber nur ve ziya serpecek. Onlarle birlikde umumiy bir güzellik, umumiy mesud bir hayat yaşatacaqdır (alqışlar).

Millet!

Qırım yarımadasında dürlü renklerde bir çoq zarif güller, şeb-boylar, zanbaqlar, lâleler vardır, ve bu lâtif ruh-nevaz ve çiçeklerin hepisiniñ kendilerine mahsus bir güzelligi, özlerine mahsus lâtif qoquları var. Bu güller, bu çiçekler Qırımda yaşayan milletler: tatar, rus, ermeni, yehudi, rum, nemse ve başqalarıdır. Qurultayın maqsadı – bunları bir yerde toplayub, hepisinden bir güzel ve nefis buket yapmaqdır. Güzel Qırım adasında haqiqiy medeniy bir İsveçre tesir itmekdir. Tatar Qurultayı yalıñız tatarları degil, asırlardan beri tatarlar ile beraber qardaşça yaşayakelmiş diger milletleri de düşünüyür. Onları da işe davet iderek, onlarle beraber qol qola virüb kidecekdir. Tatar, bu işde bir amir degil, belki bir müteşebbüs, yalıñız bir inisiyatörlik vazifesini icra idecekdir.

Tatar milleti, kendisini tanımayan yaki tanıyub da onı başqa renklerde köstermek isteyenlerin didigi kibi, hodbin (egoist) degildir. Bunı Qırımtatarnıñ 3-4 yüz senelik sultanat ve hakimiyeti köstermekdedir. Tatar milleti her milletin huquqını tanımış, tanıyur ve tanıyacaqdır. Tatar Qurultayı tatarların emel ve maqsadları ile beraber, kendileriyle yan yana yaşayan Qırımdaki umum milletlerin de amalını yaşadacaqdır. Tatar Qurultayı diger milletleri de teşrik-i mesaiyeye davet idecekdir. Yaşasun umum milletlerin emelini yaşadacaq Qurultay!».

İşte, 24 noyabrde açmasına qarar virdigimiz milliy Qurultayı haqiqiy bir heyet-i teşerruye yapabilmek ve bu heyetden neşet idecek qavanin-i ictimaiye ve siyasiyeniñ quvet ve hükümini yükseltmek için, nizam için Qırımda mükemmel bir adalet temin eylemek arzusıyle kendi ağuşında ilim-edebiyat, sanat ve ticaret esaslarıyle beraber milliy Qurultayı da yaşatacaq olan milliy müzemizi küşad itdik. Yaşasun milliy müzemiz ve bu müessese-i milliye ve ilmiyeniñ üzerine de saye-i sübhaniyesinde asırlardan beri millionlarle milletleri toplamış olan tatarın muqaddes kök bayrağını rekz itmeye and itdik. O bayraq ki, şimdiden soñra qaralarda, deñizlerde hatta semalara bile yükselecekdir. Yaşasun kök bayraq (alqışlar, hararetli ve medid)!

[1] İşbu noyabrin üçünde Bağçasarayda dört müessese-i milliyeniñ açılması münasebetiyle yapılmış debdebe ve merasimde Qırım müftisi Çelebicihan efendi hazretleriniñ irad itdikleri mühim nutuq. — İdare.