1917. – № 93. – Oktâbr 31.

İdil boyı, Türkistan, Buhara ve Hiva müslimanlarınıñ keçirmekde oldığımız tarihiy zaman hayır oldığı ehemmiyet azimesini haqqıyle taqdir idemeyerek, yaki taqdir itseler de, bazı küçük ve hususiy işlerden dolayı bütün manasıyle birleşüb bugün zamanıñ, ahvalın mahküm milletler açdığı keñiş musaadelerden istifade idemedikleri her kün kelen milliy gazetalardan añlaşılmaqdadır.

Tabiiy, Qırım yarımadasından İdil boyı ve Türkistan işlerini körmek ve bu işlerin iç yüzine bihaqqın vaqıf olmaq mümkün degilse de gazetalardan alınan malümata köre, onlar haqqında bir dereceye qadar bir fikir idinmek mümkün oluyuruz. Keçenlerde «İdil boyı müslimanlarında feci hallar» serlevhasıyle yazdığımız maqalede hata olmadığını bugün Ufada çıqqan «Turmış» refiqımızın bir baş maqalesi tasdiq itmekdedir. Ufalı refiqımız hazırki tarihiy zamanlardan yalıñız qırımtatarlarınıñ istifade itdiklerini, hepisiniñ bir maqsadle kitdiklerini söyleyerek, İdil boyı, Türkistan ve diger müslimanların büyük hatalar yapdıqlarını kemal teessüfle yazıyur.

«Turmış» arqadaşımız «Tarihiy zaman, tarihiy günah» serlevhası altında neşir itdigi maqalesinde diyur ki:

«... mahküm milletlerden her biri her yerde umumiy bir dilek, umumiy bir maqsad etrafında toplanub bütün quveti, bütün fikiriyle kendisine milliy, siyasiy huquqlar alub qalmaya; federatsiya, milliy-medeniy muhtariyet degil, hatta ayrı devlet qurmaya bile ictihad itmekdedir. Faqat, biz Rusiye müslimanları hazırki tarihiy zamanda pek büyük tarihiy günahlar irtekâb itmekdeyiz. Şöyleki, inqilâb başladığı zamanlarda Rusiyeniñ her tarafında yaşayan müslimanlar bir maqsad, bir emel başında toplanmış kibi olmışlardı. Her ictimaide birlik, ittifaq ruhı kösteriyurlardı, yuzde 99-ı faqır olan müslimanlar arasında ihtilâf olmaması lâzim idi. Türk-tatar halqınıñ topraq, suv meselelerini kendi arzularınca hal idecekleri körüniyurdı. Topraq, suv, orman işlerinde kendisiniñ qolından alınan ve bunlara hazine, kabinet, udelnıy, knâz, graf topraqları namı virilen yerler ile kendi faqırlarınıñ hayatını temin itmek için yol açıq idi. Umum Rusiye müslimanları İctimayide meseleyi şu suretle hal idub Rusiye müslimanlarını müşterek bir maqsad oğurında birleşdirecegi meclis-i müessisanda quvetli bir müsliman Fraktsiyası teşkil idebilecegi körünmekde idi.

Eger Rusiyeniñ qahır ve zalımı altında ezilen müslimanlar kendileriniñ mahküm bir millet oldığını, huquq almaq ve maqsada nail olmaq için müşterek uzlaşmalar lâzim oldığını añlasa ve bunı añlayacaq bir halda olsa yuzde 99-nıñ menafini muhafaza ve müdafaa iden şekil hükümet tarz-i idare meselesinde birleşmeye borclı ve mahküm Rusiye müslimanları için uzlaşmaq belki milliy bir farz idi. Eger milliy emelleri baltalayan olmasaydı, Rusiye müslimanları bir vücud, bir can hükmine kirerek, kendi milliy hürriyeti, milliy baylığı için küreş meydanına atılacaq idi.

Lâkin, dahiliy Rusiye müslimanlarında büyük kişi olmaq haves ve sevdasına düşen, meclis-i müessisana varmayı kendilerine bir kemalat-ı sanatı tanıyan bir qaç gürrüh yigitler kendilerine dost-eşler bulub kendi fikirlerini neşir itmeye başladılar. Bu gürrühlar içinde meclis-i müessisana varub iş körmekde, anda müzakere idilecek siyasiy, huquqıy meseleleri añlamaq da «sıfır» derecesinde olsa da onların bunı itibara almadılar. Ne suretle olsa Rusiye meclis-i müessisanına varmaq kerek oldığı idealını ileri sürdiler ve sürmekdedirler.

Hatta, eñ mazlum, dini ve milleti için büyük zalımlar körmiş, yeri, suyı ğasb idilmiş. Sayısı, siyasiy ve ilmiy quveti meselesiniñ büyükligine, milletiniñ uluğlığına nisbeten sıfır derecesinde olan başqırdları «Başqırd Federatsiyası» dinilen esassız bir hayala qapdırdılar. Federatsiya almaq için ukrayinler kibi uyuşmaq, bütün türk-tatar halqını söz birligi halına ketirmek, ilmiy quvetleri toplayub bir kün keçirmeyerek, onıñ coğrafiyasını, fenniy cehetlerini işlemek kerek olsa da, Uçreditelnoye Sobraniyeye varmaq isteyen bir nice yigit ve onların maqsadlarına alet olanlar «Başqırd milleti», «Başqırd Federatsiyası» diye (bir qan, bir ırqqa mensüb olan türk-tatar) halqını parçaladılar.

Türkistanda şeriat isminden meydana çıqqanlar andaki bir avuç ziyalı sınfını kenara çıqarub rusca hiç bir kelime bilmedikleri, milliy ve siyasiy meselelerden hiç bir şey añlamadıqları halda cemaatı kendilerine alet itdiler. Syezdlerine varınca ayırı yapdılar.

Rusiye türk-tatarları arasında haqqıyle birleşmiş, qol-qola virmiş bir qabile varsa o da ancaq Qırım türk-tatarlarıdır.

Qırımlılar şu birleşmeleri, şu ittihadları sayesindedir ki, milliy sermayeler topladılar. Oqumaq, oqutmaq işlerini yolıyle qoydılar. Hansaraylarını kendi idarelerine aldılar. Mükemmel komiteler, teşkilâtlar meydana ketirdiler...

Buhara medeniyet beşigi olan bu ülke ise, başqaları memleket qurdığı bir zamanda, kendisiniñ ziyalı ve añlayışlı dinilen sınfına qarşı mübareze açdı. Emiri, uluğları, mutaassıbların ve zemaneniñ kidişinden haberleri olmayanlara alet oldı. Ziyalı ulema meydanlara çıqarılub dögdirildi. Ziyalılar Buharadan qaçdılar.

Hihaya kelince orada künden küne facialar artmaqdadır (hürriyet devri keldikden soñra da türkmenler harekete kelüb ehaliyi talamaya, şeher ve qasabalara ultimatumlar virerek, tazminat-ı harbiye almaya başladılar. Bir çoq şeher ve qasabaları talayub ehalisini esir ve bir çoğını hicrete mecbur itdiler. Bu iş için Hivaya komissarlar könderilmiş idiyse de beklenilen netice çıqmadı. Komissarlar tarafından Hiva garnizonındaki askerlere türkmenlere qarşı çıqmaları emir idilmiş ise de askerler: «Biz Hiva devleti içik qan dökecek degiliz. Eger Hivayi Rusiye hükümetine qoşmaya razı olsañız – hem kendimize eyi – parayı çoqça virseñiz, muharebeye çıqarız...» dimişler

İyül ahırlarında kelen atlı kazaklar da kendileriniñ acizlerini kösterüb bir çoq bahaneler ile türkmenlere qarşu ameliy hareket köstermediler. Bu hususda uzun malümat ve tafsilât ileride olur).

Avrupada muvazene-i siyasiyeniñ yaşaması Şarq ve mahküm milletler, bilhassa müsliman alemi ve müslimanlar için felâket ve facia idi. Cenab-ı haqqın inayetiyle artıq Avrupanıñ «siyasiy müvazenet» didigi qahırlı siyaset devirildi. Müslimanlara keñiş rahmet qapusı açıldı. Qayseriñ[1] habristanlıq hükümeti taru-mar idildi. Müslimanlara yalıñız rahmet qapusından içeri kirmek qalmışdı. Lâkin işin esasına kelince onlar (müslimanlar) Allahın rahmetinden yüz çevirdiler. Bir emel başına toplanmayaraq, küçük işlere şahsiy ğarazlara qurban olmaq derecesine düşdiler.

Böyle tarihiy saatlarda rusiye müslimanlarınıñ ğayet sağlam olaraq birleşmiş müşterek bir komiteleri yahud «sehim»leri[2] olub her kün vuqua kelen hadiseler şunda müzakere idilmeli, federatsiyalar, milliy-medeniy muhtariyetler hal idilmeli, federatsiya, milliy-medeniy muhtariyetlerin mevqileri, coğrafiyaları orada işlenüb bitirilmeli, türk-tatar milletiniñ eñ ihtiyarından, eñ yaşına qadar hepisine federatsiyanıñ esasları, maqsadları malüm olmalıdır. Rusiyede yaşayan türk-tatar qabileleriniñ milliy «aminet»leri, her türk-tatar balasınıñ köñlinde yerleşdirilmeli idi. Faqat, bizler, nedense, añlaşmayurız, birleşmeyurız. Bu hal ise bu tarihiy hatalarımızın eñ büyügi ve eñ acısıdır.

«Millet»:

Ufalı «Turmış» refiq-i mühteremimizin İdil boyı, Türkistan, Başqırd, Buhara ve Hiva haqqında yazdığı feci hallara teessüf itmemek elimizden kelmedigi kibi, onıñ serd itdigi fikir ve mütaalarında iştirak itmememek mümkün degildir.

Biz Rusiye müslimanları arasında böyle esefengiz ve acı halların zuhur idebilecegine qaç ay muqaddem ihtimal virüb ağustos ayında çıqmış «Millet» nüshalarından birisinde «Rusiyede mevcud umum siyasiy türk-tatar Merkeziy komiteleri reislerinden murekkeb bir ictima yapılmasını ve bu ictimain Moskvada, Petrogradda, Qazanda degil, Türkistan şeherlerinden birinde olmasını yazmış ve bu ictimaide ne kibi meseleler ve işlerin müzakere idilecegini de añlatmaya çalışmış ve bu hususda milliy matbuatımızın fikir ve nazarlarını bildirmesini istemişdik. Faqat, teessüf olunur ki, bizim o teklifimize Bakuda rusça çıqqan «Kaspiy» ile hazırda qapalı bulunan «Vaqıt» ve Qırımda çıqqan «Terciman» refiqlarımız ehemmiyet virüb, diger gazetalar o teklifi tamamen müsâmaha ile keçirdiler.

Bizim öyle bir ictimain olmasını istemekden maqsadımız umum Rusiye türk-tatarları için müttehid, müşterek bir cemiyet teşkil itdirüb türk-tatarların her tarafda bir yol ile yalıñız bir hedefe doğrı kidebilmelerini temin itmek idi. Eger o ictima vuqu bulaydı, bugün «Turmış» arqadaşımızın, kendisiniñ mevcud olmadığından kemal-i esefle bahs itdigi «müşterek komite yaki sehim»de meydana kelmiş bulunacaq ve hazırda umum türk-tatarlara nasıl bir hatt-ı hareket qullanmaq kerek oldığı da çezilmiş olacaq idi.

Qırımlılar bunı istedi. Bunıñ yapılmasını arzu itdi. Bunı istedigi için idi ki, qaç ay muqaddem bu hususda umum Rusiye türk-tatar siyasiy teşkilâtları merkezleri reislerine bir teklifde bulunmışdı. Faqat, tekrar teessüf olunur ki, ne Merkeziy Komite reisleri bunı nazar diqqata aldı, ne de milliy matbuatımız oña haqqıyle ehemmiyet virdi.

Qırım türk-tatarları keçirmekde oldığımız zamanlarnıñ ehemmiyeti ve Cihan Muharebesiniñ mahküm milletlere açdığı keñiş yolları, virdigi bol müsaadeleri haqqıyle taqdir iderek, kendileriniñ nüfusce azlıqlarına rağmen, bu fırsatlardan istifade itmek yolını düşündi, aradı ve nihayet o yolı tayin itdi. Bugün umum qırımtatarı ancaq o yol ile kidiyur, bütün Qırım müslimanları ancaq bir emel, bir maqsad taqib idiyur ki, o da Qırımın taliyi meselesidir. Bugün qırımtatarlarnıñ hepisiniñ qalibi bu mesele ile çırpınıyur. Qırımlılar bu emellerine nail olmaya and itdiler, söz virdiler. Bu hususda her kün yeñi ve qatiy adımlar atmaqdadırlar.

Faqat, biz isterdik ki, şimalli, türkistanlı qardaşlarımız bu hususda bizden daha ileri olsunlar, bizlerden daha qatiy adımlarle kitsinler. Çünki onların bilhassa türkistanlıların mevqi-coğrafileri Qırımdan daha müsaid oldığı kibi, nüfus itibarıyle de qırımlılar kibi iki yuz yigirmi beş biñ degil, belki bir çoq millionlarle baliğdırlar.

Ümid ideriz ki, kerek şimalli qardaşlarımız ve kerek türkistanlı biraderlerimiz «Turmış» refiqımızın tabiriy vechle yapdıqları tarihiy günâgı tezlikle silerlede zamanıñ, ahvalın bugün kendilerine açdığı keñiş yollardan kider ve tarihımızın onlardan istedigi işi meydana ketirmekden imtina itmezler.

Tekrar idiyurız ki, bugünki fırsat bir daha ele keçmez. Bugünki fırsatdan istifade itmeyi düşünemeyen millet ve qabileler haqqında tarih «ölüler» hükmini virecekdir.