İdil boyı türk-tatar qardaşlarımız miqdarca millionlar teşkil itdikleri kibi, fikir, bilgi ve iqtisadiyece biz Qırımlılardan pek ileri oldıqlarından, bizler devir-i istibdadda oldığı kibi, hürriyet ve cumhuriyet derdinde dahi onları kendimize örnek ittihaz itmek ve onların kidecekleri yol ile kitmek isteyurdıq.

Moskvada olmış Birinci Umumrusiye Müslimanları İctimainda Rusiye teşkil-i hükümet ve tarz-ı idaresi meselesinde İdil boyı müslimanları pişdar ve ilimdarlarından bazıları Qafqas, Türkistan ve Qırım müslimanlarından ayırılaraq, Rusiyede qurulacaq idareniñ halq cumhuriyeti esası üzerine qurılub umum Rusiye müslimanları için milliy ve medeniy muhtariyet daha faideli olacağında qatiy israr itmişlerdi ise de, ictima ekseriyetara ile mülkiy muhtariyetli cumhuriyet idareyi qabul itmişdi. O zaman Qafqasiya muhtelif müsliman qabileleri ilimdarlarından biri ile İdil boyı müslimanları pişdarlarından biri Syezdin bu qararından soñ derece incinmişlerdi ise de, biz bunı muvaqqatiy bir hal add iderek, çoq sürmeden onların da ictimain qararına iştirak ideceklerini ümid itmişdik.

Faqat, teessüf olunur ki, Qazanda olmış İkinci Umumiy Syezdde Birinci Syezdin qararlarına açıqdan açığa olmasa da, gizlice darbeler itdirilmişdi. Biz Birinci Umumrusiye Müslimanları İctimainiñ qabul itdigi qararlarına İkinci Syezdde itdirilen bu darbeleri bilerek, yapılmış bir darbe degil, belki yañılaraq idilmiş siyasiy bir hata add iderek, bilâhre onıñ da tashih idilecegine inanmışdıq.

Lâkin, o darbelerin qasdı olaraq indirildigi kerek «Umumrusiye Müslimanları milliy Şurası» başında bulunanların ve kerek İdil boyı türk-tatarları pişdarlarından bazılarınıñ bugüne qadar yapakeldikleri işlerinden ve qullandıqları hatt hareketlerinden añlaşılmaqdadır.

Bugün İdil boyı müslimanlarında körülen ittihatsızlıq ve İdil boyı matbuatınıñ yekdigerine qarşu açdıqları qalem muharebesi işte, ta o zaman yapılan hatanıñ semeresi, o vaqıt meydana kelen añlaşılmamazlığın neticesidir.

Qaç vaqıtdan beri «Qurultay» ile «Quyaş», «Yulduz» ve «İl» gazetaları arasında bir qavğadır kidiyur. Bu gazetaların sütünları şahsiy munaqaşalar, daha doğrusı glasnıy ve meclis-i müessisana mebus namzedligi münazaalarıyle doldırılıyur. İşte bu şahsiy münazaalar neticesidir ki, Qazan şeher İdaresine müslimanlar lâzim oldığı miqdarda aza keçiremediler. Eger Qazan gazetaları meclis-i müessisan intihablarında dahi bir noqta etrafında birleşemeyüb halqı müteaddid cehetlere çekecek olursa, yine arzu olunan miqdarda mebus çıqaramayacaqlarına şübhe yoqdır.

Bugün her vaqıtdan ziyade halqımızın tenvir-i efkârına, terbiyeyi-i siyesiyesiniñ daha ziyade yükselmesine çalışılacağı bir zamanda, degil yalıñız İdil boyı tatarlarınıñ, belki Rusiyedeki umum türk-tatar qavminiñ bir noqta etrafında toplanması lâzim oldığı bir vaqıtda, millete pişdar Moskvalı refiqlarımızın olmayacaq, diñlenmeyecek şahsiy ve küçük meselelerle oğraşub, halqımızı bugün kendisine virilmesi lâzim olan malümatdan mahrum bıraqmalarına ve hatta arasında tefriqa ve nifaq düşürülmelerine cidden teessüf olunur.

Biz her hususda kendimizden ileri tanıdığımız İdil boyı müsliman qardaşlarımız ziyalıların birleşüb, medeniy bir quvetle haqqımızı bir noqta etrafında, bir bayraq altında birleşdirüb, onları bir yol ile bir hedefe doğrı kötüreceklerine iman ile her hususda biz Qırımlılara da evelki kibi yine rehber ve örnek olacaqlarını ümid idiyurdıq. Faqat, tekrar teessüf olunur ki, İdil boyı matbuatınıñ bugün tutmaqda oldığı yol ve İdil boyı müslimanları sınıf-ı münevveresi arasındaki ayırılıq-ğayırılıq bizim o iman ve ümidimizi qırmaqdadır.

«Qurultay» refiqımızda «Milliy facia» serlevhası altında oqudığımız bir baş maqale bizi daha ziyade müteessir itmişdir. Bu maqalede Qazan Orenburg ve Ufa vilâyetlerindeki müslimanlar arasında hazırki ciddiy ve tarihiy künlerde hiç münasib olmayan münazaalar, ihtilâflar, yekdigerine qarşu taaddiy ve tecavuzlar, tefriqalar devam itdigi ğayet feci bir suretde tasvir idiliyur.

Biz İdil boyı müslimanları arasında baş köstermiş ve feci hallarda oranıñ pişdarları olan gazetalarle sınıf-ı münevveresini mesul körüyürız. Çünki oranıñ milliy gazetaları yekdigerine qarşu şahsiy mübarezede devam itdikçe, oranıñ sınıf-ı münevveresi yekdigeriyle añlaşub birleşmedikçe halqın birleşmesi mümkün degilfir. Sınıf-ı münevvere arasındaki ihtilâf ise, her zaman halq arasında ihtilâfı mucib olur. Eger İdil boyı müslimanlarında körülen feci hallara cidden nihayet virilmek istenilirse, oranıñ sınıf-ı münevveresi haman her dürli şahsiy işlerini bir taraf iderek ittihad itmeli ve gazetalar dahi bundan böyle sahifelerini şahsiy ve küçük işlerle doldurmamalıdırlar. Gazetalar, birleşmiş sınıf-ı münevvereniñ bayrağı halına qonılmalı, halq ve millet o bayraq altına davet idilerek birleşdirilmelidir.

İdil boyı büyük facialarından biri de 12 seneden beri millete hıdmet idekelen ve eñ ciddiy gazetalarımızdan biri olan mühterem «Vaqıt» gazetasınıñ qapalmasıdır. Şimal gazetalarınıñ yazdıqlarına köre, «Vaqıt»ın qapalmasına matbua başında bulunan Yarallah Veli efendi ile matbaa işçileri arasında zuhur iden añlaşılmamazlıq ve gazeta için lâzim olan eşya ve edavatın pek çoq bahallılaşması olmış. Kim bilir, belki bahallılığın da tesiri olmışdır. Lâkin, bizim fikirimizce, işin iç yüzi başqa dürlü olsa kerekdir.

Her nasıl sebebiyle olsa böyle mühim zamanlarda «Vaqıt» kibi ciddiy bir gazetanıñ qapalması İdil boyı müslimanlardaki ahval-ı facianıñ eñ büyügini teşkil idiyür, zann ideriz.

Biz قویاً qaviyen ümid ideriz ki, «Vaqıt»ın maneviy canı olan ve pek çoq senelerden beri matbuat meydanında qahramanane bir suretde qalem çeken sevgili arqadaşımız Fatih efendi Kerimov kendisine tezlikle bir meydan bulur ve yine milletin teraqqi ve tealisi için evelkinden daha metin, daha quvetli bir qahramanlıqle qalem çeker.

«Vaqıt»ın qapalmasınıñ yalıñız Orenburg vilâyeti için degil, İdil boyı ve belki umum Rusiye müslimanları için de büyük bir zayidir. Faqat, biz tekrar olaraq diyurız ki, Fatih efendi ne suretle olsa, yaqın vaqıtda ya «Vaqıt»ı diriltir yaki «Vaqıt» yerine yeñi bir gazeta çıqarır.