1917. — № 11. — İyül 12.

Hürriyet devirniñ kelmesiyle rahat nefes almaya başlayan qırımtatar da artıq kendi işlerini kendisi körmek istedi. Mart 25-de Qırımın siyasiy merkezi olan Aqmescid de büyük, umumiy bir ictima yapdı. Öz kereklerini müzakere itdikden soñra bu tarihiy ictimaide kendisiniñ işandığı, itimad itdigi kişilerden 48 kişilik bir İcra Komitesi (mahkeme-i şeriye heyeti de bu Komiteye dahildir) ayıraraq diniy, milliy, ictimaiy ve siyasiy işlerini bu Komiteye tevdi itdi.

Qırım Müslimanları İcra Komitesi aprel beşden itibaren, tam manasıyle işe kirmişdi. Büyük ve qatiy adımlar atmaya başladı. Faqat, istibdad devirinde hükümet-i mutlaqaya istinad iderek, halq ve cemaat üzerine icra-yi nüfuz ve hüküm idekelen Qırım müteğallibleriyle mutaassıbları Komiteyi teşkil iden efendilerle onların yapdıqları işlerini kendileri için zarar add iderek, mahkeme-i şeriye ve İcra Komitesi aleyhine gizli olaraq teşviqata başladılar. Bu teşviqat şeytanetkâraneleri haqqında mayıs ahırında çıqqan "Terciman” ğazetasında "Şeriat isteriz”ciler ve "ittihad-ı İslâmcı”lar” serlevhası altında uzun bir maqale yazmışdıq ki, sevgili oquyıcılarımızın hatırlarında olsa kerekdir. O zaman biz, bundan böyle müteğalliblerin öyle fitnekârlıqda bulunub halq arasında nifaq saçmaqdan vazgeçmeyeceklerine inanmaq istemişdik... Faqat, teessüf olunur ki, yine hata itmişiz. "Alışmışla quturmış biridir”, didikleri kibi Yekaterina zamanından bugüne qadar bütün asalet ve necabetleri: ancaq tatarın huquqını, namusını, milliyetini, benligini hatta vicdanını bile çiñnetmek; müstebdi hükümdarlara, Cenab-ı Haqdan ziyade arz-ubudiyetle, o hükümdarların mahalliy vekili olan ğaddar ve zalım gubernatorlarınıñ qapularını künde qaç defa ziyaret itmekden ibaret olan Qırım sınıf mümtazası (müteğallibesi), haq ve haqiqatdan başqa bir şey tanımayan Qırım İcra Komitesiniñ işleri onları halq ve cemaat nazarından daha ziyade düşürdigini añlayaraq, eski idaredeki mevqi-i ictimaiylerini, devir-i sabıqdaki derebeklikle reylerini iade için dürlü fitnekârlıqlar düşünmekden ve bu düşüncelerini gizli ve aşikâr meydana qoymaqdan çekinmedler.

Ruhlarına, duyğularına, düşüncelerine, nazarlarına, qalb ve qalıplarına qadar başdan ayaq temessül "assemilirovat” itmiş; dillerini, dinlerini, tarih ve ananatını unutmış, hatta milliyet ve qavmiyetlerini bile inkâr iderek, tatarlığı kendilerine bir tahqir add itmek derecesine varmış ve tamamen "degeneratsiya”[1] müdhiş marazına mübtelâ olmış Qırım "sınıf mümtazası” bügünki hürriyet devrinde, halq hakimiyeti zamanında bile eski menhus devirdeki hakimiyeti sürmek, yine tatarın omuzlarına binerek, onıñ yügenlerini kendi ğaddar ellerine alaraq, tatarı evelki kibi, yine kendi qapularına, ayaqlarına süründürtmek, bir çoq asırlardan beri ensesine urduğı şamarı yine oña öpdirmek niyet-i şeniasıyle qırımtatarnıñ tarihiy bir ictimaide sayladığı ve kendisine itimad ittigi Qırım Müsliman İcra Komitesine darbe indirmeye qalqışdı, çareler düşündi, planlar çizdı. Nihayet, eski devirde kendileriyle bazan el ele virüb kittigi Yekaterina ruhıyle ruhlanmış bazı ruhanperler, kör dincilerle itilâf iderek, ibtida din ve şeriat namından iş körmeye başladılar.

Ortalığa qadın meselesi, qadınların kurslarda erkeklerle beraber lektsiya diñlemesi meselesini çıqardılar. Eski idarede Qırımın İkinci Yekaterinası olmaya çalışmış bir kişiniñ hanesinde bile Komiteyi yıqmaq maqsad-ı hainanesiyle İslâmiyetden pek uzaq oldıqları halda "cemiyet-i İslâmiye” nam-ı mübecceli altında gizli bir cemiyet teşkiline çalışdılar. Bu alçaq maqsadlarına irmek için asker qardaşlarımızdan bazılarını da iğfâl iderek mahkeme-i şeriye ve Komite aleyhine ayaqlandırmışlardı.

Faqat, Komiteniñ daha doğrısı, qırımtatarnıñ başına patlatmaq istedikleri ateş qabağınıñ, bu bomba olaraq kendi başlarına patlacağını añlayan bu "degenerat”lar başqa yollar, başqa şeytanlıqlaq düşündiler. Yuqarıda dahi didigimiz kibi, tatarca oqumaq ve yazmayı tahqir add iden ve bu sayede Ana dillerinde kendi fikirlerini yazmaqdan bile mahrum qalan o degeneratlar bir tarafdan gizli olaraq ötede-beride cahil halq arasında Komite aleyhinde propagandada bulundıqları kibi, diger tarafdan da Aqmescidde çıqqan ve tatar işlerine egri közle baqmayı kendisine adet idinen "Yujnıye vedomosti” ğazetasında Qırım Müsliman İcra Komitesi ve Komiteniñ yapdığı işler aleyhinde maqaleler, bendler, haberler derc itdirmeye ve bu suretle rus, yehudi ve diger vatandaşlarımız efkâr-i umumiyesini qırımtatar aleyhine çevirmeye çalışdılar.

Qırım Müsliman İcra Komitesi, Qırım yarımadasınıñ bir çoq yerlerinde baş köstermeye başlayan basqınların, qatillerin, qarışıqların ögini almaq niyetiyle Qırımtatar atlı polkınıñ harb hatı arqasındaki qısmınıñ Qırıma ketirilmesi için Harbiye Naziri nezdinde bir teşebbüsde bulundığı ve Nazir Qırım müslimanlarınıñ bu arzusına muvafaqatle cevab virdigi zaman, Komiteyi çekemeyenlerin yekâne yazıcıları kâh "... Eski”, kâh "Tatarin” nam müstearları altında "Yujnıye vedomosti” gazetasında Qırım Atlı Polkınıñ Qırıma ketirilmesi aleyhinde bendler, maqaleler yazılmış ve hususiy bir meclisde kendisine "Niçün tatarın arzusına qarşu gidiyursıñ?”, dinildikde "Tatarin” efendi: "pravdivımi i ne pravdivımi dannımi” Qırım Polkınıñ Qırıma ketirilmesine qarşu kidecegim”, dimiş ve böyle de ağızına keleni yazmışdır.

Faqat, "Tatarin”ın bu "pravdivımi i ne pravdivımi dannımi” yazdığı fitnekârane bendleri, casuskârane maqalelerine rağmen, Qırım Atlı Polkınıñ Qırıma kelmesine Harbiye Naziri ve hükümet-i muvaqqata müsaade itmişdir[2]. Bu haber qırımlıları ne derece sevindirmiş ise "Eski-Tatarin” canbazlarını ve onıñ tarafdarlarını da o derece dilgir eylemişdir!

İyün 18-de Aqmescidde dürlü polklarda bulunan qırımtatar askerleri, kerek Umumrusiye Müslimanlar Syezdiniñ virdigi qarara, kerek Qırım müftisiniñ, Qırım Müsliman İcra Komitesi namından hükümet-i muvaqqataya virdigi dokladınıñ 2-nci ve üçünci maddesine binaen, ayrı bir batalyon teşkil itmişlerdi. O zaman mezkür gazeta tatar askerleriniñ bu meşru hareketlerini: "Tatarlar, ukrainlerin yolıyle kidiyurlar!” meyilindeki "Tatarı po stopam ukraintsev!” serlevhaları altında fitnekârane bendler yazmışdı ki, bunları yazan da şübhesiz yine "... Eski” efendi edi... Faqat, mezkür gazetanıñ böyle yazmasına rağmen, tatar batalyonı teşkil idildi. Bir Askeriy Komite intihab olundı. Batalyona kumandan ayırıldı. Birinci qırımtatar batalyonı efradı yaqında Qırıma kelmesi beklenilen Qırım Atlı Polkına qoşulmaq istemiş ise de, Askeriy Komite kendi miyanında bulunan bir qaç Qırım müteğallibleriniñ havasıyle oynayaraq, ukrainlerle beraber hareket idüb tatar batalyonınıñ 32-nci polka qoşulmasına qarara virdiler. Mezkür polkın tezlikle harb hatına köndirelecegi añlaşılmasıyle batalyon başında bulunanlardan bazıları şeher idaresine kendi "glasnıylik” namzedlerini qoydırmış ise de, bazıları düşdikleri bu çıqılmaz soqaqdan çıqmaq için çareler düşündiler. Nihayet, Qırım Müsliman İcra Komitesine muracaatle müftiyi ve Komite azalarından bir qaçını davet itdiler. Şeher ve qadınlar komitelerinden de bir qaç kişi davet olunmışdı.

İyül 4-de, aqşam saat 9 qararlarında müfti efendi beraberinde Komite azalarından iki kişi bulundığı halda Tatar batalyonı Komitesine keldi. İki saat qadar reis saylamaq ğavğası oldı. Askeriy Komite azalarından bir qısımı bu meclisin Askeriy Teşkilât Meclisi, diger qısımı Askeriy Komite Meclisi oldığını iddia iderek, nihayet bütün manasıyle bir anarşi çıqdı. Azaların bazıları meclisi terk idüb kitmekde iken, o zamana qadar süküt itmiş müfti efendi bu anarşiniñ ögini almaq için askerleri sükünet ve itidale davet itdi. Buñâ muvafaq dahi oldı.

Bu esnada batalyon Askeri Komitesi istifasını virdigini beyan itmişdi. Bunıñ üzerine meclise reis müfti efendi saylandı. Praporşik Şabarov efendi batalyonıñ vaziyet-i hazırası haqqında malümat virdi. Müfti efendi ibtida tatar batalyonınıñ kendi başına hareket itdiginden sebeb, böyle çıqılmaz soqağa düşdigini ve mezkür batalyonı bugünki müşkül haldan çıqarmaq için yine çare bulunacağını beyan ile didi:

"Asker qardaşlar! hükümet-i muvaqqataya Qırım Müsliman İcra Komitesi namından virdigim dokladda kerek Qırım Polkınıñ böyle kelmesi ve kerek burada bulunan müsliman askerlerinde batalyon ve polk teşkil idilmesini istemekden maqsadımız, bu askerlere icab itdikde bekçisiz, muhafızasız qalmış Qırım ve Qırım köylerinde qarağullıq vazifesi yapdırmaq idi. Zaten, asker iki vazife ile muvazzafdır: biri, Vatanı hariciy düşmandan müdafaa, diger, Vatan ve memleketi ihtilâl ve anarşiden muhafaza itmekdir. İşte bugün, vatanımız anarşi içinde bulunıyur. Bir çoq yerlerde masum adamlar öldiriliyur. Eger Qırımı, köyleriñizi, düşmanlarıñızı, kimsesiz qalmış ana ve babalarıñızı muhafaza itmek isterseñiz, yaqında Qırıma kelecek Qırım Polkına qoşılıñız... Bundan kelecek mesuliyeti ben boynuma alıyurım. Yalıñız baña bu mesuliyete iştirak idecek bir de askeriy adam viriñiz!”, didi.

İkinci kün mahkeme-i şeriye salonında olan ictimaide öyle bir askeriy kişi kösterildi.

Bunıñ üzerine batalyon eski Askeriy Komitesi ve kumandanı Burnaşev efendi asker tarafından işden çekdirilerek yeñi bir Askeriy Komite saylandı ve kumandanlığa Şabarov efendi intihab olundı. Bundan soñra müfti efendi mahal aidına müracaatle tatar batalyonındaki askerlere bayramlıq dört künlik mezuniyet aldı. Askerler bayramın 5-nci küni Aqmescidde bulunmaq üzere köylerine kitdiler.

Faqat, bütün bu işler "Yüjnıye vedomosti” gazetasında tamamen aksine yazıldı. Meselâ, 101 nomerolı nüshasında şöyle bir haber var:

"Müsliman Askeriy Komitesi, Tatar Batalyonı kumandanı Burnaşevle beraber müfti Çelebiyev tarafından işden çıqarılaraq tard idildi”.

Umur-ı askeriyeye haqqıyle vaqıf olanları bu haber kim bilir ne qadar küldirmişdir!.. Haqiqaten, pek külinç bir hal!..

İşte, bu ve bunlar kibi fitne ve fesad doğuracaq haberler "Tatarin” ve "Eski” efendiniñ kendisine muhbirlik ve muharrirlik itdigi "Y.V.”[3] gazetasında yazılıyur... Qırımtatar, mahkeme-i şeriyesiyle, İcra Komitesiyle, askeriyle, matbuatıyle mezkür gazetede de diger milletler ve hükümet nazarında "şübheli” kösteriliyur. Keçenlerde yine şu gazetada "Eski” efendi "Millet murzalara qarşı” serlevhası altında neşir itdigi bir bendde "Millet” tarih ve bilhassa hicret meselesiniñ esbabını bilmedikle itham idiyurdı. Eger biz Qırımın yuz elli senelik tarihını açarsaq (bu künlerde açmaya da başlayacağız), tarihdan kimin habersiz oldığına dair olacaq hükmi yine o tarihın kendisi virecekdir.

Qırım Müslimanları İcra Komitesi ve mahkeme-i şeriyesi müfti efendiniñ tatar batalyonına atdırılan yañlış adımı doğrultmayı böynuna aldığı ve bu işin usul ve yolıyle kiderek, muvaffaqiyetle başına çıqaracağını çekemeyen bir qaç "degenerat” Qırım Müsliman İcra Komitesi ve bilhassa müfti Çelebicihan efendi aleyhine provakatsiya başladılar. Bu küne qadar tatarın menafini düşünmek degil, onıñ tamamen yabancısı olan ve qazân yıqılan tatarın arqasında bir tepme daha uran Qırım imtiyazlılarından bazıları arefe küni aqşamı kendilerine söz keçirebilecek kişilerden murekkeb gizli bir "su-i qasd” meclisi yaparaq, müfti ve Komitetin aleyhinde Qırımın her tarafında propaganda yapılması, Komiteden müftiniñ, Cafer Seydahmedin ve Seyidcelil Hattatovın çıqarılması zira, mezkür efendiler iş başında qaldıqça Qırım müslimanlarınıñ başından belâ eksik olmayacağı, Çelebicihan efendi müftilikde bulundıqça yapdığı işleriyle qırımtatarına pagromlar yapılub hepisiniñ süngüden keçirşlecegi meseleleri muzakere idildi. Bu işin meydana kelmesi içün Aqmescid cemiyet-i hayriyesi, batalyon tarafından qoğulmış sabıq Askeriy Komite azalarından bazıları ve yine Aqmescid Mahalliy Komitesi iyül 11-de (dünki kün) bütün Qırımı toplamaq için Qırımın her tarafına propagandacılar köndermeyi taht-ı qarara almışlardı. Degeneratlardan bazıları ise müftiyi Okrujnoy Sud prokurorına ve vilâyet komissarına bile şikâyet iderek, tevqif idilmesini rica itmişler!

Qırımtatarnı "qurtartmaq” fedakârlığında bulunanlardan Hurşud Mırza Krımtayev bayramın ilk küni yanına Kerimcanovle Tonaqayev nam adamları alaraq, ibtida müslimanı çoq olan Bağçasaray ayaqlandırmaq için Bağçasaraya baş urmış ise de, orada başına kelecegini añlayub haman keri qaytmışlardır. Yine o küni aqşam Aqmescidde Hurşud Mırza Krımtayev ve tarafdarları bir meclis daha yaparaq ğarazkârane niyetlerini mevqi-i fiile qoymaq istemiş ise de, qurdığı tuzağına kendileri düşmişlerdir.

Hurşud Mırza Krımtayev bu meclise söyledigi nutqında teftinin attığı "yañlış adımları” qırımtatarnı belâya oğratacağını, hatta prakurorın bile müftiyi tevqif itmek için aramaqda oldığını söylerken, meclisde bulunan yigit tatarlardan Selim efendi Mehmedov bu işin "provakatsiya” oldığını añlayaraq, kemal-i heyecanle Çingiz ve Timurın ahfadına mahsus bir sesle o degeneratlara hitaben dimişdi:

"Murzalar, saqınıñız! Yoqsa bu işleriñizden doğacaq hadiselerden mesul yine sizler olacaqsıñız. Bu küne qadar yaptığıñız oldı. Artıq rahat durıñız, tatarın yolına qarşu çıqmayıñız, tekrar idiyurım, saqınıñız!..”

Kök körlemesiyle beraber şemşek çıqması qadar icrayı tesir iden bu ateşli sözler üzerine provakatsiya meclisi dağılmış ve provakatorlar da tabane-i quvet qaçmışlardır!

Yine bayramın birinci küni Yaşlav qaryesinde bayram namazından soñra Bağçasaray Şeher Upravasında hıdmet iden sadıq murza Qaytazovın cemaata hitaben söyledigi fitnekâr nutqında "Tatarlar kendi başlarına iş yapmaq istemişlerse de, onlar bizsiz (murzasız) iş yapmaqdan acizdirler. Buyurıñ, elimize birer sopa alub başda Bağçasaraya, soñra Aqmescide kiderek bütün komitelerini cemiyetleriyle beraber dağıdalım!..” kibi pek çirkin ve tahqiramiz sözler istimal itmiş ise de, o da mevqiyet körememişdir.

Yine bayramın ilk küni murzalardan biri dahi tatarları Komite ve müfti aleyhine ayaqlandırmaq maqsadıyle Qarasuya kitmiş ise de, o da başına kelecegini añlayub kerisi keriye qaçmışdır!

Qırım imtiyazlılarınıñ bir künde Qırımın her tarafında böyle provakatsiya yapmaları, bize 1896 senesinde Türkiyede olmış ermeniy qıyamı vaqasını añdırıyur!

Hiç bilemeyurız, aceba onlar tatarlardan ne isteyurlar? Tatar artıq haq ve haqiqatdan başqa hiç bir şeye, hiç bir kimseye boyun egmemeye and itmişdir. Tatarı yolından hiç bir intriga, hiç bir provakatsiya alıqoyamayacaqdır. Qırımtatar, artıq bir çoq asırlardan beri kendisine maddiy ve maneviy şamarlar indirekelen elleri öpmek degil, eger o eller rahat durmazsa belki onı qıracaqdır.

Tekrar idiyurız, iki yuz elli biñ qırımtatarı, miqdarı pek az, qıymet maneviyesi pek düşkün olan idare "sınıf mümtazası”ya artıq tapınmayacaqdır. Artıq tahkim, tağallüb, tazallüm, tasallut devri keçdi. Bir baronnıñ, bir knâzniñ, bir ağanıñ yuz biñlerce can üzerine hakimiyet sürmesi bir daha avdet itmemek üzere maziniñ qaranlıqlarına kömüldi kitdi.

Tatar milleti, kendisini saadet kötürecek yolı tayin itdi. Bu yolda kendisine qarşu çıqacaq babası bile olsa, hatır ve göñül baqmayaraq basub kidecekdir!

Biz, hürriyet, cuhürriyet devirinde hükümdarların taclarıyle, tahtlarıyle, sultanatlarıyle beraber qaldırılub atıldığı, imtiyazların, unvanların, sınıfların zerre qadar qıymet ve itibarlar qalmadığı, hakimiyetin halq ve millet eline keçdigi böyle bir zamanda sınıf ayırmaqsızın, eski hesabları sormayub hepimizin el ele, can cana virüb kitmemiz lâzim oldığı bir vaqıtda böyle şeyleri yazarız, deyu aqılımızdan bile keçmeyurdı. Faqat, teessüf olunur ki, yazıyurız. Çünki yazmaya mecbur oldıq. Fitnekârlığa, provakatorlığa qarşı süküt idemedik. Bu işde şüküt itmeyi millete hiyanet add itdik.

Tatarıñ, müslimanıñ zararına çalışan, milleti ikiye ayırub yekdigerimiziyle uruşdırmaya qalqışan, tatarın emellerini baltalamaya oğraşan, kim olursa olsun, onı enzar-i millete qoymaq, milleti işin haqiqatından haberdar itmek meslegimizdir, diniy ve milliy borcımızdır. Çünki "Haq yolı, millet yolıdır, tutdığımız yol!”.