"Halq” neşriyat cemiyeti tarafından "Kerekliler cıyıntısı "Yol kitabı” adında 34 sahifelik bir kitab çıqarılğandır. Bu kitab kooperativ[1] cemiyetlerine aid bir "Yol kitabıdır”. Kitabın evelinde "Halq” neşriyat çemiyetiniñ maqsadını köstergen bir qaç maddeler ve halqlarğa qarşı bir hitab yazılğan, soñında da "Yol kitab” haqqında bir "añlatuv” qoşulğandır. Añlatuvdan soñ tatarca, arabça, farsi ve orusça üzere kiçkene ve kitabda rastkelgen sözlerni añlatqan bir luğatçıq yazılğan. Bu kitab "Halq” neşriyat cemiyetine biñ kümüş berib yardım etken Seyidahmed Qulmehmed efendi adına bağışlanğandır.

Kitab Aqmescid Qırım kitab yurdında topdan alıcılarğa iki ruble on iki kapikke, bir kitab alıcılarğa iki ruble yigirmi beş kapikke olaraq satılmaqdadır.

Bir bu kitab bütün kooperativ tükânları tarafından alınıb muçelerine dağıtılmaqnı yalvarır edik. Ve kitab haqqında oquyıcılarımızğa biraz malümat virmek içün soñundaki añlatuvdan bir qısmını gazetamızda basamız:

Aqmescid zemskiy upravası muçelerinden Fettah Abdurrahman efendi bunı bir yıl qadar evel biznin tilge çevirgen. Basdırmaq içün bizniñ cemaatımızğa berdi. Bu soñ zamanlarda qırımtatarlarnıñ arasında da "Cemaat tükânları” adıyle her yaqda bir kob kerekliler cıyıntıları açıldı. Bundan bir çoqlarnıñ orusça  yazılğan "Yol-kitab”ları olsa da tatarcaları yoq. Halqnıñ eñ büyük payı bunlardan bir şiy añlamay. Bütün bu soy cıyıntılarğa örnek olub olacaq normal[2] tam bir "Yol-kitab” kerek.

Bunı körüb añlağan cıyıntımız bu "Yol-kitab”nı basdırmağa qarar berib Fettah efendiniñ tercimesini baqıb yoqlavnı maña taşladı. Men halqlar içün añlaşılması küç olğanını körgen ve bu tercimeni Fettah efendiniñ ruhsetimen orusçasını da qarab yañı başdan açıq tatarcağa çevirib çıqdım.

Tilimizniñ şindige qadar işlenmegeninden ve halqnıñ söyleşken tilinde tapılmağan laflarnı öz tilimizden kelişdirilib yapılacağına  ya orusça ve yahud arapça, farsiden alınmaq fena adeti olğanından bunday bir şiyge başda ıntılğan adamnıñ qarşısında pek büyük küçlikler çıqa, lâkin men kerek eski, tarihiy türk-tatar til — putaqları ve kerekse şindigi zamanda yaşağan til — putaqları içün bir çoq yıllardan berli çalışıb türk-tatar tiliniñ ne qadar bay, ne qadar keñ olğanını körüb bilgenim içün aytışuv tilde olmağan bir çoq sözlerni de tilimizniñ temelini, quruluşını közge alıb kelişdirib yasadım. Yabancı sözler qatışmağan[3] hiç bir til olmağanından halqlarnıñ alışıb añlağan ve qarşılığı aytılmağan sözlerin de qullandım. "Yol-kitab”ını çevirib bitirgenden soñ mahsus köylerge kitib köylülerge oqudım. Añlamağan yaki uyğunsız tapqan yerlerni deñişdirdim.

Kelişdirib yasağan sözlerim içün şunday bir yol kütdim:

Alayıq cıyıntınıñ adını (obşestvo potrebiteley). Halq bunı añlamaq, bunıñ yerine arapça olğan ve osmanlı til — putağında qullanılğan (istihlâk cemiyeti)’ni halq daha ziyade añlamay. Halbuki cıyıntınıñ eñ başda aytılğan adı halqqa az da olsa bir tüşünce bermek kerek. Halq bu yolda "Cemaat tükânı” sözlerini qullana, lâkin bu cıyıntıların tilegi (20100)[4] biñ bir tükân olub qalmay, onıñ içine tükânlar, anbarlar, bağ-bağçalar, hastahaneler,mekteb, medreseler ve daha bir çoq şiyler de kire. Şay olğanda "cemaat tükânı” sözleri bu mananı köstermiy, pek tar, say[5] qala. Bu soy cıyıntılarnıñ eñ doğrı tilegi, çalışıcı halqlarnıñ her türlü kereklerini tapışdırıb, onlarnı soyub soğanğa çevirgen alış-virişçilerniñ elinden qurtarmaqdır. Aşab içecek, kiyecek mal-mülkleri yaki zenatları içün qullanılacaq bir çoq şiylerge keregi olğan bir talay kişiler cıyılışıb birleşe, her kes biraz para bere. Aralarından bir top adam ayıralar ve başqaları tarafından ketirilib yuz qat fiyatlarman satılğan mallarnı özleri ketirib sata, qalğan kârını da paylaşıb ala yaki başqa türlü kereklerine  qullanalar. Mekteb, medreseler aça, tış memleketlerde bala oquta, yollar aça, faqırlarğa yardım ete. Hastahaneler yasatalar yaki asrağan mallarını aşıqıb ucuz fiyatlarnen satmamaları yahşı fiyatlar çıqqance qadar beklegenleri içün asravcılarğa para dağıtalar.

Ana, men bir kob şiylerge keregi olğan halqlarnıñ cıyılışıb yasağan cıyıntılarına "Kerekliler cıyıntısı” diymen. Bu cemaatnı kösterecek başqa uyğun söz tapalmadım.

Men kelişdirib yasalğan bütün ayırı — sözlerde de bu sözde olğanı kibi tatar tiliniñ quruluş ve yasalışını közden qaçırmadım. "Yol-kitab” (ustav), "Temel-kâğıd” (dokument), yertutar (predstavitel) kibi iki sözden birleşdirib yasalğan ve bir mananı köstergen laflarnıñ tatarcanıñ temeline uyğun olğanını belliymen. .ünki bizniñ tilde buña oşağan pek çoq söz birleşüvleri var. Cel-tirmen, suv-tiren, til-bav, azbar-qapu, çeke-çüy, at-satar, su-basar kibi... Bunlar "cel tirmeni, til bavı, çekken çüy, at satqan kişi, su basqan yer, tekne qırğan qural (alet) ...” manalarında olsalar da, orta ve soñlarındaki qoşma harfler taşlanıb qolaylaşdırılğan. Bu bu türk-tatar tilleri arasında tatar ve qırğızçada açıq körülgen bir işleklik, qolaylıqdır. Bizim tilimizniñ bu cetimi (talant ve istidadı) Hindu-Avrupatillerinden farsça ile nemsecege pek oşay. Bu tillerde başından ortasından, soñından qoşma — harflerini taşlab iki-üç sözni qaynaşdırıb birleşdirmek, bir söz yasamaq ve maña köstermek mümkündir, bu cetim qalğan başqa tillerde, orusçada da olsa da bizim tilinen aytqan tillerimden başqasında o qadar küçlitügül.

Bizge tilimizniñ bu baylığını daha ziyade işleklik, ilerletmek kerekdir. Bir halqqa her şiyde olğanı day til orularını, hazinesinde saqlamaq, elden çıqarmamaq kerek. Bizde şindi pek balaban zararlı, qorqunç bir aded, alışuv körünmege başladı. Biraz orusça yaki arapça bilgenlerniñ yanına varılmay, tilleri añlaşılmay. Bir talay maqtancaq yaşlarımız çıqa, öz tilinciliklerini kösterkenlerinden haberleri olmay, canım-canım tilimizni orusça yaki arapça, farsinen qarışdırıb bozub taşlaylar. Qırımtatarlarnıñ temiz tili tek qaraylarda qalğan edi. Onlar da özleriniñ asılında-temelinde tatar olğanlarını unuta, tatarlarnıñ dinine açuvlanub öz tuvğan tillerini taşlay, ne din ne de qance aralarında hiç bir qardaşlıq olmağan oruslarnıñ tillerini alalar. Bu pek yaman bir yol, bu iş şay kitecek olsa, bir qaç yıl soñ Qırımda tatarca lafetken hiç bir kişige uçraşıb[6], rastkelib olamacaqmız. Eger biz halqımıznı, milletimizni sevsek,onıñ her şiyini de süymek kerekdir.

Bugün menim kelişdirib yasağan tatarca sözlerim, şindige qadar orusça yaki arapça ve farsige alışqan bir çoqlarımızğa belki biraz qucurca kelir. Lâkin onlar miylerinde birleşdirgen yabancı sözlerini çıqarıb da bunlarnı qullansalar yaki daha uyğunlarını tapıb, beş-on seferler yazıb qarasalar, pek çabik alışırlar. Bundan başqa onlarnı halqlar da añlar, daha ziyade sever edi. Ayırı-söz (termin, istilâh) degen şiy her milletde şay, onlarnı yazıcılar, milletniñ tüşünceleri halq tilniñ temeline uudurub yasay, qullana, halq da oña alışa, alıb öz milliy adına.