1919. — № 61. — Mart 17.

Bu soñ zamanlarda bir çoq qarışıq siyasiy askeriy güdürdiler işitilmekde ve asılında bulanıq olğan göñüllerni daha ziyade bulandırmaqda ve dermanlaşdırmaqdadır.

Perins[1] adaları sülh müzakereleri, türklerniñ İstanbuldan çekilüvleri, ingilizlerniñ Qafqaznı, fransızlarnıñ Qırımnı işğal etmeleri, bolşeviklerniñ Qırımğa doğrı yonelmeleri ve daha bunday bir talay ücsiz-bucaqsız haberler... Bütün bu haberler ne qadar doğrı, ne qadar kerçekke yaqındırlar, bunı aytmaq bir türlü mümkün dügül, çünki kerek bu haberlerni cevre yaqqa dağıtmaq içün telegraf tellerini titretken ajanslar ve kerekse onlarnıñ çıqqan yerleri her kün, her daqiqa bir çoq türlenüvlerniñ qarşısında bulunmaqda ve bir kün evel çıqarğan haberlerini ikinci küni özleri de bozmaqda, tersine aytmaqdadırlar.

Onıñçün bunlarğa inanmaq ve yaşavnı onlarğa köre quraşdırmaq bir türlü mümkün dügüldir.

Bugün ajanslarnıñ pek balaban bir ehemmiyetnen berib meselâ, Bolonez[2] orusça içün yırlağan pasmanıñ[3] ve onıñ el-ayaqları olğan efendilerni küldürgen bir çoq haberler ola ki, ikinci küni o zavallılarnı açuvlandıra, muğayta, ağlata.

Siyaset degen şiy o pek şingen, pek oynaq ve pek qaçıcı bir şiy. O kişini külünç hallarğa qoya. O öyle körünüşler köstere ki, kişi onlarnıñ qaşısında özini külmekden alamay. Meselâ, evelden ehudiy olğan yerde aş bile aşamağan Poruşkeviç kibi efendilerniñ bazı siyasiy tüşüncelerden ötürü şindi yehudilernen sarılışıb öpüşmeleri kibi.

İnce siyaset yoq, küç var, çalışuv var, iş bilicilik var. Kişilerniñ bütün oğraşuvlarına, tırışuvlarına qalmay bu künge qadar daha ayırı öz başına bir "siyaset bilgisi” ortağa çıqmadı. Kişilerniñ biri-birilerinen olğan işleri, çalışuvları, padişalıqlarnıñ biri-birilerine qarşı olğan muallimlerini tekşirgen, qazmalab qarağan "sosyaşogiya” adında ayırı bir bilgisi var. Bunıñ tapıb köstergen ve hiç bir zaman bozulmağan bir çoq umumiy topdan yolları, qanunları var. Onıñ belli özine mahsus bir meydanı, oğraşacaq bir maddesi var. Lâkin siyaset içün şindige qadar daha bunday bir temel tapılmadı. Siyaset padişalıqlarnıñ arasında olğan bir çoq aytışıb qararlaşuvlarnı, gizli bir talay sözleşüv ve ahdlaşuvlarnı daha adiy manasıman aylançıqlı, tumanlı bir talay ayneciliklerni köstergen bir şiy olub qala.

Bunlar içün ise umumiy doğrı yollar, qanunlar çızmaq, sarsılmayacaq temeller köstermek mümkün olmay, siyasetin urulğan yolı sosyalogiya ilmi ola. Siyasetin hazırlağan maddelerinden bu ilim faydalana ve öziniñ umumiy qanunlarını daha ziyade qaviyleşdire. Siyasetniñ esası fayda, ihtiras ve arzu üzerine qurulğandır.

Halbuki ilimde bunlar hiç bir zaman közge alınmaz. İlim, olğan şiyni olğanı, yaratılğanı, yaşağanı kibi tekşirir, tedqiq eter. Neticesiniñ ne day çıqacağını tüşünmez. Bilgi pek çatıq qaşlıdır. Can ağırtuv ve yaki göñül küldürüv degen hallarğa qaramaz. Tutqan bir yolı vardır. O yolda qarşısına çıqqan şiylerniñ hepisini qatiy yüreknen keser, doğrar, körgenini aytar, inanuvlarını bildirir. Lâkin bilginiñ bu çatıq qaşlar ve qatiy yüreklernen çıqarıb köstergen kerçekleridir ki, kişilerniñ qaranlıq göñüllerinde yıltıravuq yıldızlar yaratır, insanlarnı bahtlı qılar.

Ana, bu sebeblerden ötürüdir ki, men yazğan yazılarımda ilimden kelgeni ve körüb olğanım qadar ileride bilginiñ faydalanıb olacaq ve dolatısıman insanlarnıñ bahtına yarayacaq kerçeklerni çeşid türlü piçimlernen olmasa da köstermege çalışa ve bütün tüşüncelerimni buña baylayman. Meselâ, men külünç bir ertegede varlıq ve yaşavda bir haqiqat, bir kerçek olğan tatarnıñ yamanlığı, fenalığı da bir haqiqat büyük bir kerçek olğan bir halını kösterib olsam, üstüme tüşken büyük bir borcımnı ödemiş sayam. Çünki ileride tatarnıñ ictimayı "sosyolojiniñ” yaşavını tekşirib, onıñ umumiy yaşavı içün qanunlar, yollar açacaq olğan bir el bundan faydalanacaqdır. Bundan başqa tatar, eger men onıñ halını kerçekden köstermek muvaffaq olmış olsam, özi de özini küzgüde körgen day körecek, yaman yaqlarnı taşlayacaqdır.

Fransa ile İngiltereniñ, Almaniya ile Türkiyeniñ arasındaki sözleşüv, çekişüv ve ya qavğalarnı yazacaq yerde men daha faydalı körem iki köyli tatarnıñ arasındaki hallarnı yazmaqnı. Bu köpeklerniñ Militopolni almaları fransızlarnıñ Qırımnı işğal etmelerni ve buña oşağan haberler meni bir tatarnıñ yurtını satması, bir tatar mektepniñ qapatılması haberinden daha az meraqlandıra.

Biz şindigi tapılğan halımız da bulundığımız müddetçe[4] ne kökden kelib bizni idare etecek meleklerden faydalanıb olur ve ne de cehennemden kelecek zebanilerden[5] özimizni qorçalab olurmız. Ayırı-ayırı kişilerde olğanı day her bir millet de küçni, yardımnı özinde qıdırmalı, öz tayağına tayanmalıdır. Onıñçün men tatarlardan yalvarır edim, çevre yaqlarında olayatqan boş ve güdürdüli haberlerge çoq qulaq asmayıb özleriniñ başlağan işleriniñ ve medeniy işlerine devam etmelerini... kök güdürdelerini işiteyik, onıñ qaydan kelgenini añlayıq, lâkin tarlarımıznı taşlab da qaçmayıq.

Eger biz yaşamağa haqqı olğan bir millet olsaq kim de kelse bizim bu haqqımıznı inkâr etalmaz. Lâkin bu haqnı köstermek kerek. Bu ise boş laflarman kösterilmiy. Bu haqnıñ delilleri mektebler, medreseler, yollar, ticarethaneler, fabrikalar, kitablar, qalemleridir. Bizde bunlar olmadan ne qadar bağırıb çağırsaq, bütün bu oğraşuvlarımız boşına çıqar, bizni hiç bir kişi diñlemez.