Bilmem esiñizğe kelem? Yemişniñ pek para etken bir yılı olğan edi. Aqmesciddeki komissionerlerden pek kobı şeherden o satın alğan, qart komissionerler balalarını üylendirgen, yaş komissionerler de yahşı qızlar saylab alğan ediler. Parañ olsun tek, tatarda eñ birinci qıznı secib almaq işmi? Türklerden birisi başda «parañ olsun olmasın, itibarıñ kob olsun!», deb başlasa da ikinci satırında «var para qazan da kel, soñra nişanlıñ olsun!», deb itibarnıñ da para ilen olğanını añlata. Ana, o yılda komissionerlerniñ itibarı artqan bir yıl edi. Onlarnıñ itibarı qaytqan yıl yoq ya. Köyliler mallarımıznı eksik çeke, paramıznı tuta, bermiy, deb mırıldansalar da onlarğa qarşı olğan itibarlarnı kene eksiltmiyler. Lâkin, dimek, o yıl onlarnıñ itibarı daha ziyade köterilgen edi. İşte bu yıl Aqmesciddeki qahvecilerden Muradasıl efendi aqay bir kün aqşam orusça saat onda evine qaytıb kelgende apaynı muñlu, sıqıntılı kördi.

— Ne bar ya, o, bir şeyge açuvlanğansıñ boğay?..

— Ne olacaq? Nasıl açuvlanmayım, İsmail qayda?..

— O qahvede qaldı. El balasına işanmaq olmay ki... ya qahveñi, ya şekeriñi çala. Bugün azbarcını «dvornik»ni de çıqardım. Hanğa kelgen atlarnıñ ögünden celab sata eken. Yaş da olsa işiñniñ başında öz balañ olsa iş başqa türli çevirile.

— Ya, on yıldan berli sen özün çevirdiñ de, sanki bir çıraq tikdiñ. Baqçı anda komisioner Celâl aqaynı?.. Mala bazarında balaban bir azbar satın alğandiler... Keçen kün oğlına bir toy etdi, bir toy etdi. O ustol, o iskamiler, o güzgüler... ille o el cuvarlıq «rukomoynik», eviniñ eñ törine çıqarıb qoyğan. Suvı, güzgüsi, sabunlığı, her şeyi içinde, cılım, cılım cıltıray... Halq işini bile!.. Sen qara da otur kelgen kişilerniñ közine. Kim bir çay ısmarlacaq, qaysı bir musafir kelecek de bütün ustol başındakilerni çaynen sıylacaq, deb cur ustoldan ustolğa közleriñni aqaytıb!..

— Ey apay, sen de bir dırıldamağa başlasañ, iç susmaysıñ da?.. Soñ qateceksiñ? Ustalar pirler canına rahmet, kene onıñ sırtından bir tilim ötmek aşaymız.

— Men, endi, seniñ zenatıña bir şey aytqanım yoq. Ustalar, pirlerniñ canına rahmet olsa olsun. «tende bitken teneşirge», degen qartlar. Öziñ olmasañ da bari anavı balanı pirlendirib, cınlandırma! Daha yaşçıq sabiyçik. Tatarcasını biraz bile oqumağa. Ber bir orus mektebine de biraz orusça da ögrensin. Soñ ileride bir komissionerniñ yanına berirsiñ, yazıcilik eter. Hiç olmasa qartlığında seniñ day çekişib oturmaz.

İkincisi küni İsmail komissioner yazıcısı kandidatı (namzedi) olub orus başlanğıç mektebniñ birincisi sınıfına kirdi.

****

Dünya bu, bir qarar kitmiy ki, bazı berberci tükânlarınıñ divarında belki körgendirsiñiz, bir talay levhalar vardır. Çibin bulaşğandan oqub olsañız tatarlamaca olmasa da türkiyat, arabiyatça yazılğan şunday bir yazı körürsiñiz! «mala; mülke mağrur olub dime yoqdır ben kibi bir muhalif ruzgâr eser savurur harman kibi».

Şay o, dünyada temelli bir şey yoq. Bas-balaban orus padişahlığı da yimrilib kitdi. Muradasıl efendi aqaynıñ oğlı mektebniñ üçünci sınıfında olğan bir yıl edi. Bütün [...] komissionerlerini aldatıb qaçqan bir bazergân çıqdı. Köyli bazergânnı tanımay. [ka...rnıñ] satılğanı haberi işitildi. Bir kün aqşam İsmail derslerini hazırlamaq içün İçköyge kirgen edi. Dersniñ eñ tatlı bir yerine kelgende

— İsmail balam, kelçi mında! degen anasınıñ sesini işitdi.

Babayman anay çay içib otura ediler. Anay elinden istakannı taşlab İsmailnı yanına oturtı.

— Orusça oqusın balam?

— Eyi anay.

— Taşlay endi onlarnı. Qateceksin canım, canım köz nurlarıñnı tütüb, sanki ahiretiñe faydası olacaq. Biraz üyrendiñ ya, yeter saña o balam. Yarın kit de qahvede babaña biraz yardım etersiñ.

İkinci küni İsmail qahvede ustalar pirleriñe qarışqan edi.