Çevre-yaqdan olğan bir çoq işlerni, çeşid türlü qafalardan çıqqan bir çoq tüşünce ve planlarnı özinde toplab, bıqmadan, usanmadan her kün, her bir yaqtan dağıtqan bu gazetalar nasıl köçürüle, bilesizmi?

Pek yaman yüksek boylu, biñlerce köz, qulaq ve qollarğa malik bir adamnı tüşüniñiz. Onı da Çatırtavdan yüksek bir bayırnıñ töpesinde oturtıñız, ellerine küçlü dürbinler beriñiz, soñ onıñ yanında oturub çevre-yaqta olğan şiylerni sorañız.

O, sizge deñizlerniñ o bir yaqlarında olub keçken bir işlerni, meselâ Ay-Sofyanıñ töpesine asılmaq istenilgen qaçlarnı, künbatın qızıl ellernen anda-mında cuvruşqan balalarını, kündoğuşta rahat-rahat yuqlağan Acemler, Buharılılar, Qırğızlar ve Tatarlarnı, çet bucaqda adalarnıñ yaki yarım adalarnıñ üstünde çekişen bir çoq milletlerni kösterecegi, onlarnıñ acınıqlı halları haqqında bir çoq qayğılı türküler yırlaycağı kibi, bizim sevgili kiçkene Qırımımızda ve onıñ çevre-yaqda olacaq hallarnı da aytacaq, bildirecekdir.

Öziñe olub keçken bir çoq şeylerni bildirgeni kibi, olacaq yaki oldırılması tüşünülgen işlerini de bildirir, qara-qara furtınalarnı haber berir, onlardan nasıl etib qurtulması kerek olğanını añlatır. Onıñ keskin baqışları eñ çıtırmanlıq, eñ qara qafalarğa kirib, onlarnıñ ne day tüşüngenlerini, insanlar içün ne kibi zeherler hazırlağanlarını aytar ve küneşli qafalarnıñ nurlu yarıqlarını da kösterir, sizni aydınlatır.

İşte bir gazeta bunday bir adamdır, ve onıñ eñ birinci işi de siziñ bütün kerekleriñizge, bütün soravlarıñızğa qarşılıq bermek, yol köstermekdir. Lâkin büyük, uzun boylı, biñlerce közli, keñiş, keskin qulaqlı ve yuksek, suvuq töpelerde yaşağan bu adamnıñ ağızı da o qadar balabandır, onıñ çetsiz-bucaqsız tişlerini, harman qadar balaban aş qazanları vardır.

O, siziñ sorağan soravlarıñızğa qarşılıq berir, kerek olğan yollarıñızı kösterir, eger siz onıñ aşqazanını toldırsañız, tişlerini qayırsañız... Yoqsa o, suvlar boyunda qalır, siziñ sorağan soravlarıñıznı işitmez, yol köstermege taqatı qalmaz ve eñ soñı olub kiter.

Bu başlanğıç ve oşatuvdan soñ, keçeyik bizim «Millet» gazetasına.

«Millet» gazetası bütün qırımtatarlarnıñ bir tek tatarca gazetasıdır^[1]. Qırımtatarnıñ sayısı eki yuz elli ve yaki üç yuz biñ, deb aytalar. Demek ki, üç yuz biñ sayılı bir halq tek bu «Millet» gazetasından haber ala. Tatarlarnıñ yuzde doqsan beşiniñ rusça bilmeyuvını ve yuzde haman elli danecik derecede tatarca oqumağa bilmegenini közde alacaq olsaq, «Millet» gazetasında 15000 oquyıcı olğanını zann etemiz. Danesi elli kapikden satılğanına köre, bu hesable «Millet» gazetasınıñ künde 75000 ruble keliri olğanını añlaşılır. Lâkin, eñ ileri kitken memleketlerde bile ehaliniñ ikide bir gazeta oqumağanından bizim tatar halqı da eñ artda qalğan bir halqnıñ gazetasında bu qadar oquyıcı olmayacağı belli bir şiydir. Lâkin, ne qadar artda qalırsa qalsın, tek bir gazetası olmaq ve eñ az bir hesabnen közde bir adamnıñ gazeta alması kerek olğanını tüşünecek olsaq, «Millet» gazetasın da iki yuz elli biñ sayısı üzerinden 20500 oquyıcı ve alıcı olmaq lâzım kelir. Bu qadar oquyıcıdan ellişer kapik kelgende gazetanıñ kündelik keliri 10250 ruble olmış ola. Eñ kiçkene bir gazetanıñ yazıcısı, habercisi, tizicisi, kantorada çalışqanları, ve daha başqa işleri içün eñ azdan hesab itkende 40 çalışuvcısı olğanına köre, yuqarıdaki bu 10250 rubleni üstü-üstüne taqsim etsek, 21 ruble qadar para tüşer. Bunıñ içinde daha pek palı olğan kâğıd parasını, böyasını, maşinasını qoymamız. Ve bu hesabda 20500 oquyıcı üzerinden yapılğan edi.

Halbuki şindigi bir de «olsa»lardan vazgeçib olğanını qaldırsaq:

«Millet» gazetası künde iki biñ beş yuz dügül, üst-üstüne doquz yuz dane basıla. Bu doquz yuzden da ancaq yedi yuzı para verilib alına.

Şindi keliñiz bu sayı üzerinden siziñle bir hesab yapayıq: yedi yuz oquyıcı künde 350 ruble para verir, gazetada ise eñ azdan künde 25 adam çalışa, bu paranı üst-üstüne bölüşdirgende ise onlarnıñ yaşavı içün künde 14 ruble para tüşer. Halbuki gazetanıñ daha kâğıdı, böyası, maşinası, posta parası ve daha bundan qırq türlü sarfı ola. Bu masraflar içinde eñ az hesabıle künde (200) ruble qırbayın. İşte bütün bu sayılarnı köz ögüne ketirib de ortanıñ ortası hesab yapacaq olsañız, «Millet» gazetasınıñ her ay biñlerce zarar etkenini körürsiñiz. Men şindi sizge aytayım bu gazetanıñ qusurlarını ve sebeblerini:

1.   «Millet» gazetasında taze haberler olmay, çünki habercisi yoq;

2.   Yahşı maqaleler yazılmay, çünki yazıcısı yoq;

3.   Gazeta her zaman vaqıtlı vaqtına yerine könderilmiy, çünki posta parası verilmiy, postalarda haftalarman yata;

4.   Pek çoq künleri keç çıqa, çünki elektrik içün para yetişdirilmiy, maşinalar elnen aylandırıla.

Bilmem daha başqa eksiklerini de saylayımmı? Aytayımmı sizge gazetanıñ o mürettibniñ etken, kantorasında çalışqan qorantalı işçileriniñ hallarını ki, zavallılar aqşamları üylerine qaytqanda qarıları, bala-çağaları tarafından nasıl qarşılana, sabahları işke kitkende nasıl bir isteknen işke kirişeler.

Aytayımmı o yazıcılarnıñ hallarını ki, hem tercime etmege, hem qafalarından çıqarılıb almağa, hem yapuv yayuvdan yürüb haber toplamağa, hem de tüzeltmege mecbur olalar!

Netice:

– „Millet» gazetası yaramay!

– Kim qabahatlı?

– ...

– „Millet» gazetası idare etmiy!

– Qapatılayıqmı?

– Bunı sen ayt, ey, milletniñ vicdanı!