1918. — № 73. — iyül 25.

    Sabıq Rusiye hükümeti Qırım şibh-i ceziresini taht-ı hakimiyete keçirdikden soñra, bizim ırqan, dinen mensüb oldığımız tatar qardaşlarımız muvaqqat olaraq o güzel, dülber, qıymetli, havası ğayet lâtif olan Qırımdan ta yetmiş yedi muharebesiyle beraber aqın-aqın o vaqıt devlet aleyh-i Osmaniyeniñ tasarrufında ve şimdi Romaniyanıñ idaresinde olan Dobrucaya hicrete başlamışlar ve orada muvaqqat olaraq yerleşmişler idi. Buña da sebeb Rusiye idaresine tahammül idilemesi idi. Dobruca qıtasında varub yerleşinceye qadar biñlerce tatar qardaşlar vefat itmişler.

Bir habliy vaqıt hükümet-i Osmaniye idaresinde bulındıqları muddet-i cerahat itmişler. Mektebler, medreseler açmışlar ve oldıqça servet sahibi bile olmışlar idi. Rusiye ile Türkiye beyninde ikinci bir muharebe zuhur idüb neticede Dobruca qıtası şimdigi mağlüb olan Romaniya hükümetine dahil olmış ve bizim milletimiz olan tatar qardaşlarımız da onların idaresine dahil olmışlar. Rumınler fırsatdan istifade iderek, haman muahedeyi imza ider-itmez, derhal bizim tatarlarımızı da asker almaya başlamış ve buña tahammül idemeyen qardaşlar ikinci defa qısım kilisa-ı Anatoliya, yani Asiya-yı Osmaniye hicrete mecbur olmışlardır.

    Oranıñ havasına alışıncaya qadar oralarda bir çoğı vefat itmişler. Dimek ki, bizim tatarlarımız ellerine boğçalarını alaraq, hicretden hicrete doğrı sürüklenerek kezmişler. Qırımdan kitdikleri zaman beş yuz biñ qadar var iseler şimdi üç yuz biñ qadar qalmışlardır.

    Hal hazırda Dobrucada qırq biñ qadar bizim ırqan ve dinen qardaşlarımız olan asıl Qırımlı tatarlar vardır. Ben Dobrucanıñ eñ meşhür şeherlerinden olan Köstenceye vardığım zaman evelâ şeherin eşraf ve müfti ve qazı efendileriyle körüşdim, onlar ile müzakere ve müşavereye başladım.

   Degil ben Qırımdan hangi bir zat kelir ise kelsun, mutlaqa körüşiyurlar, qonuşıyurlar. Havadisler sual idiyurlar hiç olmazsa Qırımda bulundığı köyi sorıyurlar efendiler. Vatan muhabbeti ne qadar biyük şey oldığını taqdir iden mutlaqa siyahata çıqmalı ve orada bulnan ehali ile körüşmelidir. Ondan soñrasında onlar kibi olıyursın da ki, rüyañda bile evham ile vaqıt keçiriyursıñ. Ben Dobrucada bulnan Qırım-ul asıl tatar qardaşlarımızın köylerinde bile tamamıyle kezdim. Hatta fazla olaraq Bazarçıq, Silistre, Balçıq ve Tutraqan şeherlerini de ziyaret itdim ve onlar ile de hasbihalda bulındım. Aqşam köyün birisinde qaldığım zaman hane sahibi haman bir cemiyet şekilinde bir davet yapıyur, köyin hatibi ve imanı ve eşraf tamamıyle keliyurlar. Uzun boylı musahabede bulunıyurız. Ne qonuşıyurız zann idersiz. Faqat, Qırım haqqında tekellüm-i ceryan idiyur idi. Daha o zaman pek de ileri kidüb qonuşulmıyur idi, çünki Romaniya daha harba kirmiyur idi. Zavallı o ihtiyar tatarlarımız, o ihtiyar qadınlarımız Qırımın lafını meydana çıqardığımızda ağızlarından ballar aqar kibi qonışıyurlar, eñ nihayeti Allahım, Sen hükümet müttefiqa-i erbaaya quvet vir hususan islâmlara diyerekden dua idiyurlar idi.

    Hangi köye kitmiş, hangi qazaya kitmiş isem hep böyle buldım. Öyle münnever-ül fikir olan genç tabaqamız ne qadar tetebuatda bulnıyur, ne qadar çalışıyurlar ki, tarifi qabil degil sabıra keldikçe hep yazacağım bir kün köyün birisine kitdim, eşrafın birisine köyün etrafını güzel iken sual itdim. Ağa! Ne içün bu bizim müslimanların evi şu vaziyetde bulunıyur. Bunda yaşamaq taban muzırdır didim. Cevab da söyledi ki, qardaşım! sen ne söyleyursın? Biz burada muvaqqat olaraq keldik, bizim vatan asılımız olan Qırım bu muharebede istiqlâliyetini ilân ve hükümeti ellerine alırsa, bir kün burada qalmıyaraq, hepimiz Qırıma kideriz. Evin eyisini memleketimizde yaparız, didiler. Yalıñız ben degil bilumum Qırımdan kelen müsafirlere şu muameledebulunıyurlar idi. Hamiyetleri ğayet fazladır. Bir müsafiri köylere kötürürler, şeherlerde kezdirirler. Lâzım kelen her işde muavinet ve teshilât kösterirler. Maariflerine kelince, şeherlerde güzel-güzel mektebleri ve beher köyinde birer cemaat mekteb-i ibtidaileri vardır. Bunlar hal hazırda Komitet tarafından idare olıyur idi. Hulâsa yuzde yetmiş beş oqur-yazardır. Dobrucada bulunan o hamiyetli tatar qardaşlarımız biyük-biyük adamlar yetişdirmişler bugün hal hazırda devlet aliye-i Osmaniyede istihdam olan bu qadar memurlar vardır. Ve Romaniya hükümetini de askeriy noqta-i nazardan biraz salâhiyet virmiş. Bir tatar gençniñ refian bir mayor olmağa qader haq salâhiyeti vardır.

    Tahminen harb zamanında Roman ordusında otuza qarib tatar genç zabitlerimiz var idi. Elhamdüllillâh bunlardan hiç birisi olmadı. Hep sağdırlar ve hepisi buraya kelüb çalışacaqlardır. Tavsilâtiy sırasıyle yazacağım.

    Hatta huquq mektebinde edadiye ve rüşdiye mekteblerinde bile bizim genç tatar qardaşlarımız oqıyurlar idi.

    Bir kün bir Dobrucalı genç bir tatar qardaşım ile hesabhal ide iken şöyle dimesi hoşıma kitmiş idi. Ah, vatan asılımız olan Qırım elhamdüllillâh çoq şükür. Gazetalarda oqudığımıza köre, Qırımda istiqlâliyet ilân olınmış. Hatta resman hükümet-i Osmaniye ve Almaniya bile tasdiq itmiş. Bu ne biyük bahtiyarlıqdır, işte namusım üzere yemin iderim ki, hep biz gençler kidecegiz qardaşlarımız ile beraber bir yerde çalışacağız. Hulâsa bu biyük sözi söyleten bir quvet var ise milliyet, tatarlıq, müslimanlıq, gençlik ve tahsildir.