Millet. – 1920. – № 23. – Fevral 24.

Muğaylı vaqıtlardan beri milel ğayr-ı müslima arasında şiddetle hükümni icra itmekde olan «sıpnoy tif» hastalığı bu büyük künlerde bizim müsliman ehalisi arasına da kelüb kirdi ve halqımızı mahv, tahrib itmeye ve qasub qavurmaya başladı, maatteessüf halqımız ekseriyetle hıfz hıfz-üs-sıhha fenniñ eñ ibtidaiy qaidelerinden bile ğafil ve cahil bulunmaları sebebiyle bu [...qı] sariy ve yapışqan marazlardan [sa...manıñ] yolını bilmediklerin birisi hastalandımı, derhal onıñ hatırını sormaq maqsadıyle bütün qonu-qomşu ve umum aqraba onıñ evine qoşıyur ve bu gece hastalığın fevqalâde bir suretde dağılmasına sebeb olıyurlar. Bu kibi sariy hastalıqlardan vefat idenlerin elbise, döşek taqımlarını dezinfeksyon itdirmek hususı ise bir kimseniñ aqılına kelmedigi kibi, onıñ eşyasını [ o biri] bir kimselere virüb kiydirmek, bazısınıñ döşek ve yasdıq ve yorğan kibi eşyasını mal-meyitlerde [sa...ırmaq] ve hatır soramaq ve duada bu [...maq] kibi sebeblerle uzaq köylerden kelenlerin hastanıñ buldığı ve yahud cenazeniñ çıqtığı ötelerde yatub qalmaları kibi ihtiyatsızlıqlardan bu kibi hastalıqlar bizim aramıza bir kirdimi, bir daha çıqmaya bilmedigi ve evelâ qoca dehşetiyle hükümni icra itdigi körülmektedir, bizde birevde kimse qalmayub qapusınıñ kilidlendigi defaatle körülmişdir. Halbuki, tedabir hıfz-üs-sıhhaya tevessül iden milel saire arasında bu kibi ahval körünmeyub bir evde birisi hastalandığı halda digerleri kendilerini hıfz idebilmekdedirler. [...] müstesna olaraq bir evden ikisi ve pek nadir olaraq – üci hastalanabilir, faqat qapusı kilidlenmek [...cede] qırğın bunlar arasında hiç körünmez. Bugün fenn celil-i tıbb; bir şeyi biñ ve daha ziyade derecede büyük kösteren hurdebin (mikroskop) denilen aletlerin icadı sayesinde bütün yuqıcı hastalıqların köze körünmez derecede ufaq olub umumiyetle «mikrob ve bakteri» namlarını alan bir taqım zi-ruh mevad-i uzviyeniñ tesiriyle vücuda keldiklerini keşf iderek, el-yevm bir çoq emraz-ı sariyeniñ mikroblarını bulmış ve bunları bir taqım hayvanlara aşılayaraq, marazın zuhure keldigini körerek, sariy hastalıqların mikroblar vastasıyle hasıl oldığını iki kere ikiniñ dört itdigi kibi ayan bir suretde isbat itmişdir. Marazların derece-i sirayeti bir derece olmayub bazıları yalıñız yemek vastasıyle ağızdan mideye kirmek ve bazıları ise havaya da qarışarak nefes ile de içeriye kirmek ve bazıları ise bedende bulınan yara, çatlaq ve saire vastasıyle bedene kirmek suretiyle sirayet iderler, mide vastasıyle kiren marazlardan saqınmaq nisbeten pek qolayıdır. Mesela, halera marazınıñ mikrobı yalıñız yemek ve suv vastasıyle sirayet itdigi muhaqqaq oldığından, yemek ve suvnı qaynadub içen ve elini ve ağızını daima qaynamış suv ile yayqayub itmek, yemek qabı ve saireyi sineklerden[1] muhafaza iden kişilerin haleraya tutulmayacaqları muhaqqaq ve meşiyetdir. «Brüşnoy tif» denilen terleme de böyledir. Faqat, (çuma) veba aletiyle şimdi sadında oldığımız «sıpnoy tif» terlemesi böyle olmayub, yalıñız yemek ve içmek suretiyle insana keçmez ve dürlü suretlerle meselâ, hastanıñ vücudına, elbise ve yatağına temas itmekle ve hatta hastayı ısırmış olan bit ve pire kibi hayvanların sağ bir insanı ısırmaları sebebiyle de bir insandan digerine keçebilirler. Binaenaleyh, şimdi maruz bulundığımız sıpnoy tif hastalığından fevqalâde saqınmaq, ihtiyat itmek lâzımdir. Meselâ, birisi hastalandımı, derhal doktorı çağırmaq ve doktor hastalığın sariy oldığını ve hususan sıpnoy tif oldığını söylerse, hekimin her emirini tamamıyle icra itmek ve mümkün olursa, hastayı hastahaneye kötürmek ve mümkün degilse, evde baqdırıla mekân-i hastayı tecrid itmeye, yani sağ olanlardan ayırmaya ve hastayı baqmaya bir adam tayin idüb, hastayı baqan adamın da pek ihtiyatle hareket idüb daima «karbonovaya kislota», «sulema» ve «farmalin» kibi mikrobları öldiren şeyleri qullanmaya ğayret itmeleri elzemdir. Hususan bit ve pire kibi hayvanlardan pek saqınmalı ve her halda temizlige fevqalâde riayet itmeli. Hastalıqdan qalqanların ve vefat idenlerin elbise ve çamaşır ve yataq taqımlarını büs-bütün bir qazana toldırub, hiç olmazsa yarım saat qadar fıqır-fıqır qaynatmalı ve yatdığı odayı mutlaqa doktora, feldşere dezinfekte itdirmelidir. Veillâ, o oda tehlükeden hiç salim add idilemez. Cenaze çıqdığı suretde duaya adam çağırmaq lâzım ise mutlaqa cemaatı başqa bir evde oturtmalı, hasta bulunan eve kirmemeli, hastaya hatır soramaya kelenleri hastanıñ yanına soqmamalı ve pek yaqın aqrabadan olub mutlaqa kirmesi lâzım olanlar hiç olmazsa, hastanın yaqınında oturmamalı ve çoq oturmamalıdırlar. Bunıñ aksi suretinde hareket idenler kendilerini köre-köre tehlükeye atıyurlar, dimekdir. Çünki yuqarıda didigimiz kibi, marazın ne suretle hasıl oldığı na-qabil inkâr bir suretde isbat idilmiş oldığından türkçede «lekeli humma» denilen sıpnoy tif hastalığına dutulan bir hastanıñ yanına kirmekle iki tarafdan yağmur kibi top-tüfenk ve pulemöt atılmaqda olan bir muharebe meydana kirmeniñ tehlükece biri-birinden hiç bir farqı yoqdır. Binaenaleyh, böyle bir muharebede qurşun tehklikesini hiç olmazsa azaltmaq içün siper (okoplara) kirmek lâzım oldığı kibi, hastalıq tehlükesinden qurtulmaq içün de yuqarıda didigimiz esbaba tevessül idilmesi elzemdir. Hatta bunıñ tehlükesi daha ziyadedir, çünki evelki suretde qurşun kendisi körünmese de vızıltısı işidilüb ve atıldığı körilüb durıyur. Bunda ise mikrob denilen zeherli qurşun köze körünmeyur. Binaenaleyh, bunda daha ziyade ihtiyata riayet idilmelidir. Bu meseleyi avam halqımıza añlatmaq pek müşküldir ve hele qadın taqımı añlamaq bile istemez ve cevaba «ecel kelmezse, bir şey olmaz», dirler ve bir evden hasta çıqdığı halda digeriniñ niçün hastalanmadığını sorarlar. Halbuki bu fikirde olanlar «ecelim kelmezse, ölmem», diye qurşun atılan yere varub kirmek, nerde soqaqda tufannıñ sesi işidilirse, evlerine kirüb qapusını degil, pencerelerini bile qapadırlar. Ve eceli kelmeyeniñ muharebeden de sağ olaraq avdet itdigini düşünmezler. Hasta yanında bulunub da yine hastalığa dutulmayan adamlara kelince, bunıñ sebebi muhtelifdir. Meselâ, tif bir qaç dürlü olub bunlardan brüşnoy tif o derece yapışqan degildir. Soñra, sıpnoy tif hastalığına bir dutulub, sağ qalabilen bir daha dutulmaz. Birde pek nadir bazı adamlar vardır ki, onların vücudları mikroba muqavemet iderek, hastalığa dutulmazlar. Faqat, bu kibi adamlar pek nadir olub her kes kendisiniñ öyle nadir adamlar cümlesinden bulundığını bilemediginden saqınmaq her halda lâzımdir. Cenab-i ah ise bizlere Kelâm-i qadiminde «velâ telquva..... ileyh», yani kendi eliñizle kendiñizi tehlükeye atmayıñız, – dimiş ve Nebiy mühteremimiz de taun kibi sariy hastalıqlar olan yerlere varmayıñız, dimişdir. Zann-ı aciziye köre, bu meseleyi ehalimize añlatmaq ve tehlükeden qaçınmanıñ bazı sade dillerin zann itdigi kibi, qazaq doktorlarınıñ sözini dutmaq olmayub Ah ve Resülniñ emirini yerine kötürmek dimek oldığını bildirmek haddam efendilerimize aid eñ büyük bir vazife-i diniye ve medeniyedir. Doğrı, dua iderek Cenab-i Ah’dan bizi muhafaza itmesini istemeyiyi de unutmamalıyız, faqat merhum hoca Nasreddin efendiniñ didigi kibi, qızılca qatranı da hiç aqıldan çıqarmamalıyız. Mahkeme-i şeriyemiz de haddam efendilere bu yolda şifahı ve matbu-ı emir ve talimat virirse güzel bir itmiş olurdı, zannındayım. Cenab-i Hıfz mutlaq cümlemizi cemi’ belâya ve imrazdan mahfuz buyursın, amin.

[1] Çünki sinekler hastaların qusuq ve necesine qonaraq bulaşub ve inmek ve yemek qabına qonub bulaşdırabilirler.