Мерхум Исмаил мырзанынъ отуз учь йыллыкъ гъайрети татар медениетини шойле учь шиар узерине къурмагъа сарф олунды. Доктор Амет эфенди бу макъалесиле бизге дюнки миллий сиясетимизнинъ бугуньки тарихий инкишафыны хатырлата. Демек, мусульманлыкъ шиары большевик деврине къадар да бизим илерилемемиз ичюн керек амиллерден бири эди. Большевик деврининъ ахлякъ йыкъынтыларындан сонъра мусульманлыкъ шиарына къыймети даа зияде артты. Мусульманнынъ шиары эр шейден эвель, ахлякъий бир силя оларакъ къулланылмалыдыр. Онынъ шойле бир силя олмасы ичюн мусульманлыкъны татарнынъ маневий барлыгъынен тувгъанлаштырылмасы лязим. Бу тувгъанлыкъ исе мусульманлыкъны миллилештирмек, татарлаштырмакъле мейдангъа келир. Бунынъ ичюн де тек бир васта  татар тилидир. Татар тилидир ки бизни, бизим халкъны Къуран ве хадиселерде сакълы ахлякъы акъикъатларле япышмагъа ярдым эте билир. Дин ёлбашчыларымыз шимдиге къадар татар халкъынынъ ахлякъча, медениетче тюшкюнлигини халкънынъ динден узакълашмасында корьгенлер.

Халкънынъ анъламадан окъулгъан Къуран-хатимлериле, анъламадан динленген хутбелерле, бинълердже кере анъламадан текрар идилен дуаларле тербие этиле биледжегине ишангъанлар, бу тербие усулынынъ янълыш олдыгъыны бизге артыкъ танымакъ керк. Халкънынъ динден узакълашдыгъыны дава этмек дегиль де, динни халкъкъа якъынлаштырмакъ керек олдыгъыны анъламакъ лязимдир. Татар халкъны тахттан эндирген, укюметтен, итибардан тюшюрген себеплер пек чокътыр: 1) Эски дюньягъа янъы къыталарнынъ (Америка, Австралия) къошулмасыле дюнья зенгинликлерининъ, тиджарет ёлларынынъ куньдогъуштан куньбатыгъа авушмасы, 2) бу суретле илим ве зияя берген Шаркъ медениетининъ сёнюкип, Гъарп медениетининъ джанланмасыле бизни о янъы догъгъан медениеттен узакъта къалмамыз, 3) бильакис бир заманлар шаркънынъ мадий ве медений зенгинликлеринден татарлар вастасыле файдалангъан русларнынъ янъы Авропа медениетине якъынлашмасы ве бу якъынлыкъ саесинден зенгинлешкен рус князьларнынъ, рус капиталистлернинъ бизим къолумызда олгъан зенгинликлерге саркъынтылыкъ этмеси, 4) ниает, о сиясетнинъ чуфутлашкъан бир шекли демек олгъан къызыл империализмнинъ джеллятлыгъыдыр. Шу къадар кибииз, бизим бугуньки дюшкюнликлерге дучар идеен бу сеьеплери хатырларкен озь къабаатларымызны да унутмамалымыз.

1905 с. рус инкъилябынынъ садакъасы демек олан рушдие мектеплерини къапаткъан губернатор, шубесиз, бизим барлыгъымызнынъ душманы эди; бунынъле берабер, юкъарыдан эмр бар: «татар тили окъутылгъан мектеплер къапатыладжакътыр» деп озь къолу иле рушдиени къапаткъан татар къадысы да губернатордан аз къабаатлы дегильдир, бу къабаатда ялынъыз къадынынъ дегиль, о къадыны етиштирген тербие оджакълары да ортакъдыр.

«Къарылгъачлар дуасында» мерхум Челебиджихан эфендининъ самимий рухыле анъылгъан бу ибретли вакъианы, бу джинаетини билип, я да бильмейип ишлеген къадыны хатырдан узакъ тутмамалыдыр. Аранчылы Адиль мырзанынъ яныкъ табириндже большевик ташкъынына къаршы къальадай турып татары бу яман ташкъындан къорчалагъан Вели «Акъайнынъ» идамына къарар чыкъарткъан чуфутлар, татарнынъ лянетине къадар ляйыкъ исе чуфутларнынъ провакациясында онларгъа ярдым эткен хаин огъулларымыз да лянетке даа ляйыкъ дегильдир?

Бизим хатырымыздан силинмейджек бу киби вакъиалар бизим джемиет къурумымызда пек джиддий бозулыкълар олдыгъыны косьтере. Булар бугуньки бозукълыкълар дегиль де, асырлардан бери артыша-артыша, ниает, большевик девринде пек чиркин бир шекильге кирген бозукълыкълардыр. Иште бу киби ахлякъсызлыкълардан бизни темизлейджек, татар халкъынынъ юрегинде уюшыкъ бир алда сакълы юксек седждиелери, йигитликлер къозгъайджакъ мертебе усулларындан бири  диний тербиедир. Лякин халкъны кендисинден узакълаштыргъан эски диний тербие усулы дегиль де, халкъкъа якъынлашкъан, миллилештирильген бир тербие усулыдыр.

Бизни большевиклерининъ вахшиетинден азат эткен шанлы алман ордулары бизге дин сербестлиги де бахш этти. Бу саеде биз, бугунь алман идаресининъ ярдымы иле бу киби миллий меселелерге огърашмакъ имкяныны къазандыкъ. Мендже бугунь [ишлен…] лязим ве мумкюн ишлерден бири мусульманлыкъны миллилештирмек ве бу ёл иле де ахлякъ бозукълыгъыле курешмектир. Бу меселенинъ […аллине], мендже, шу киби ишлерле башламакъ керктир:

Биз бу ишлерни мейдангъа кетирмекле халкъ китлесине озь-озюне динден файдаланмагъа, озь-озюни тербиелемеге ярдым этемиз.

«Эр молланынъ бильдиги окъумасы» юзюнден диний бакъышларда, диний тербие этрафында догъгъан ихтиляфларнынъ, анълашамамазлыкъларнынъ огюни алмыш оламыз.

Озь-озюне диний бир ёлбашчы олып азырланмагъан худдамларымызгъа ярдым этмиш оламыз.