"Elyazma kitapları" İlmiy Araştırma Merkezi
Главная | Каталог статей | Регистрация | Вход
 
Суббота, 24/05/04, 11:34
Приветствую Вас Гость | RSS
Navigatsiya
Kategoriyalar
Antroponimika [1]
Edebiyatşınaslıq [21]
Folklor [13]
Sahnacılıq [4]
Tarih [11]
Tenqid [4]
Tilşınaslıq [19]
Kitaphanecilik [0]
Matbuat [32]
Maarifçilik [2]
Medeniyet [6]
Mimarcılıq [1]
Müzeşınaslıq [1]
Soyadlar bazası
"Tamırlarıñnı ögren"
Aqmescit Devlet Arşivinde
Soyadıñnı tap!
Statistics
Продвижение неизбежно Апдейты поисковых систем
Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Главная » Статьи » Tilşınaslıq

САТТАРОВА С.С.: КЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ ДЕРЕДЖЕЛИКЛЕРНИНЪ ПЕЙДА ОЛУВЫ...

КЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ ДЕРЕДЖЕЛИКЛЕРНИНЪ ПЕЙДА ОЛУВЫ, ДЖУМЛЕДЕКИ ВАЗИФЕСИ ВЕ ГРАММАТИК ХУСУСИЕТЛЕРИ

 

 Рус тилинде дереджеликлер «частицы» манасында къулланылса, къырымтатар тили грамматикасында исе дереджеликлер айры сёз, сёз бирикмесине я да бутюн джумлеге тюрлю къошма мана берген ярдымджы сёзлер деп изаатлана [10, с. 163]. Азербайджан тилинде иште бу дереджеликлер сёз ве джумлелернинъ къошма маналарыны ифаделемек ичюн къулланыла [3, с. 181]. Къыргъыз тили грамматикасыны изаатлагъан дерсликлерни огренир экенмиз бу ерде дереджеликлер акъкъында бойле меракълы малюматны окъуймыз: «Сёз, сёз бирикмелерге я да бутюн джумлеге чешит къошма маналар, эмоциональ ве модаль аляметлерини (оттенки) къошкъан, конкрет–лексик манасы олгъан ярдымджы сёзлерге дереджеликлер дейлер» [4, с. 385]. Тюрк алимнинъ ишинде дереджеликлернинъ, яни эдатларнынъ манасы ёкъ олгъаны ве олар тек башкъа сёзлернен мунасебет сырасында маналашкъаны бильдириле [19].

Дереджеликлер нутукъ фаалиетине хызмет эткен лексик васталарындан биридир. Олар лакъырды тилинде (сёйлешюв вакътында) сыкъ ишлетилип, эдебият эсерлеринде ве публицистикада кенъ къулланыла. Джумледе дереджеликлер мустакъиль сёзлернен берабер къошулып келе ве айры бир джумле азасы вазифесинде къулланылмай. Оларнынъ там манасы джумле ичинде анълашыла. Меселя лятифеден бир парчаны алайыкъ:

¾                Сен не айтасынъ шу, Ахмет, санки Къырымда аюв ола?

¾                Къайда бал олса, анда аювлар да ола.

Ахмет ахай:

¾                Я дагъда бал бармы, ёкъса?

¾               Сен буны да бильмейсинъми, эбет бар. Бизим Бойкада бал чокъ [20, с. 93].

Метинде шу, санки, да, - мы, - ми, я, ёкъса киби дереджеликлер сёз ве джумленинъ манасына нида, суаль, къуветлештириджи, ошатув аляметлерини къошып, эсернинъ тилини ифадели, ачыкъ ве эмоциональ олмасына ярдым эте. Къырымтатар тилининъ морфологик теркибинде дереджеликлер ярдымджы сёзлер группасына кире. Дереджеликлер ярдымджы сёзлер киби А.Н. Батырмурзаев, Э.А. Къуртмоллаевнынъ, А.М. Меметовнынъ, А.Н. Гаркавецнынъ тиль грамматикаларында берильген.

Батырмурзаев ве Къуртмоллаевнынъ ишинде энъ, пек сёзлери дереджеликлер киби берильген. Олар сыфатнынъ дереджесини ве манасыны къуветлендирмек ичюн хызмет эткен сёзлердир [1, с. 107].

Меметовнынъ ишлеринде дереджеликлер морфологик теркибине коре эки группагъа болюнген:

1.            сёз дереджеликлери: атта, факъат, ахыр, эм, албуки, даа;

2.            аффикс дереджеликлери: -мы, -ми, -чы, -чи, -да, -де, -дыр, -дир [9, с. 163; 10, с. 140].

Гаркавецнынъ ишинде дереджеликлернинъ сайысы зияде берильген. Олар мана ве грамматик вазифелерине коре форма япыджы, модаль: косьтериджи, зорлав, къуветлештириджи-айырыджы, айырыджы-сынъырлаштырыджы,нида-къуветлештириджи,суаль къуветлештириджи, инкяр къуветлештириджи, ошатув, модаль джумле дереджеликлерине болюнген [2, с. 46 — 49].

2003 сенеси нешир этильген окъув къулланманынъ морфология къысмында (ишлеген А. Меметов), дереджеликлер модаль сёз чешитлери группасына кирсетильген, яни олар модаль сёзлер киби сёйлейиджининъ ифаделенген фикрине (айтылгъан шейге) мунасебетини косьтерелер [11, с. 280]. Дереджеликлернинъ огренилювине модаллик категориясындан янашмакъ эльверишли (приемлемо) ве догъру олса керек, чюнки земаневий ильмий араштырмаларда, тюркшынасларнынъ ишлеринде модаллик меселесине чокъ дикъкъат япыла. Рус тедкъикъатчылары исе дереджеликлернинъ модаллигини бойле къайд эте «дереджеликлер ярдымы иле айтылгъан фикирде бир шей тасдыкълана, айырыла, инкяр этиле, айтылгъан фикирге нисбетен бир шейге шубеленюв, тааджип ве нида ифаделене, насыл олса да, айтылгъан фикирнинъ мундериджесине къыймет кесиле» [18, с. 244].

Бойлеликнен, юкъарыда айтып кечильген Меметовнынъ, Гаркавецнынъ тиль грамматикаларында къырымтатар тилинде къулланылып кельген бир сыра дереджеликлер косьтерильген — -мы, -ми, -чы, -чи, -са, -се, -ды, -ди, -дыр, -дир, -тыр, -тир, -са -се; ана, бана, иште, мына, артыкъ, атта, тап, тамам, энъ,эп, анджакъ, баре(м), биле, да,де, дегиль, къуру, сальте, тек, ялынъыз, даа, ки, не, шу, эбет, энди, я, -э, -я, десене, ёкъса, не, ич, дегиль, санки, дерсинъ, гуя, энъ, оларнынъ мана ве грамматик вазифелери бельгиленген. Алимлеримиз тарафындан япылгъан араштырмалар, дереджеликлернинъ пейда олувы ве оларны башкъа сёз чешитлеринден айыргъан грамматик хусусиетлери киби меселелерни терендже огренмеге имкян бере. Макъалемнинъ макъсады бу меселелерни базы дереджеликлер мисалинде талиль этмек.

Къырымтатар тилинде, башкъа тюркий тиллерде олгъаны киби, меселя азербайджан, къыргъыз, татар тиллери, дереджеликлернинъ шекилленюви язма эдебий тильнинъ кенъ инкишафынен багълыдыр. Алимлернинъ бильдиргенине коре, та къадимий тюрк тилинде дереджеликлер вазифесини фиилер ве адлар беджерген, амма айры сёзлер, биз шимди анълагъанымыз киби, дереджеликлер вазифесинде къулланылгъан [16]. Белли тюркшынас В.М.Насиловнынъ къайд эткенине коре , орхон-енисей ядикярлыкъларында «единственными лексическими средствами, приближающимися к категории союзов, служат частицы ta «и», «да», «же» и jeme «и», «также», «ещё» [12, с. 44].

Тюркшынаслар инкяр, суаль, къуветлештириджи дереджеликлер энъ къадимий сойлары деп саялар. Меселя XIII асырда язылгъан дестанда бу сой дереджеликлернинъ сыкъ къулланылувыны коремиз: "Чюн Юсуф дюньяя кельди эм анасы ол дем ольди; Якъуб ич къомаз олды илим, икмет огретти; «Къардашлар гидер, гелюр бен де варсам севиню»; Джебраиль ирюб кельди: «Я Юсуф, дургъыл?» — дею.; Эп къарарды ичлери, Юсуфы кунелею” [17, с. 31 — 37]. Дереджеликлер тильнинъ ярдымджы сёзлери, амма эвель олар там маналы мустакъиль сёзлер оларакъ къулланылып кельген. Меселя, -дыр/дир, -тыр/тир аффикс дереджелиги «дурмакъ/турмакъ» фиильден пейда олды. Тильде пек сыкъ къулланылып башлагъан бу сёзнинъ негизи tur (dur) яваш-яваш кенди лексик манасы джоя ве башкъа сёзнинъ сонъуна къошула. Къошулгъанда исе шу сёзде олгъан созукъ ве тутукъ сеслернинъ уйгъунлыгъына (сингармонизм къаидесине) бойсунып, аффикске чевириле [7]. Модаль манасына коре, тасдыкълав дереджелиги ола. Меселя, "Къыш кечип яз кельмекте бу ильк баарь куньлеридир…; …Зерре къадар сенде эйилик, меръамет ёкъмыдыр?; Меним севдичигим гульден назиктир...» [22, с. 30, 31, 74]. Фонетик вариантлары олгъан -мы/ми, -чы/ чи, -ды/ди, -са /се киби дереджеликлер де аффикслерге якъын туралар. Базы дереджеликлер сёзнинъ лексик манасында семантик йылышувлар (cдвиг) нетиджесинде мейдангъа кельди. Меселя: ялынъыз «одинокий» сёзюнден ялынъыз «только» лексик – семантик варианты пейда ола ве ургъунынъ ери денъише [5]. Кет-кете эдебий тильде ялынъыз дереджелик вазифесинде де къулланылып башлады. Джумлелерни тенъештирейик. 1. Джумледе ялынъыз сёзю сыфат оларакъ: "Ялынъыз эвляды, тойсыз, чалгъысыз, бир шейсиз эвге келин кетирди” [31, с. 194]. 2. Зарф оларакъ: "Эр кес алмыш севдигини, ялынъыз къалдым кене…” [22, с. 30]. 3. Айырыджы-къуветлештириджи дереджелик вазифесинде къулланыла: "Яшы энди эллиден атласа да, о ялынъыз япаджакъ ишлеринен яшай” [25, с. 41]. Айны семантик йылышувлар нетиджесинде къуру "сухой” сёзюнден къуру "только”, "лишь” лексик-семантик варианты пейда ола. Меселя: 1. Джумледе къуру сёзю сыфат оларакъ. "Къуру ерде юрмез, аягъы ерге тиймез” [29]. 2. Ал зарфы оларакъ: "Сувгъа тюшкен къуру чыкъмаз” [21, с. 132]. 3. Айырыджы–сынъырлаштырыджы дереджелик вазифесинде къулланыла: "Амма Эмине оны севмесе, къуру ишанчнен иш битерми?” [23, с. 7].

Дереджеликлер тек сыфатлардан дегиль де, башкъа сёз чешитлеринден де мейдангъа кельди. Барсын, дерсинъ киби дереджеликлер вазифесинде фииллер къулланыла. Дж.тенъештиринъиз: 1. "Энди кимнинъ къапысына барсын?” [27, с. 88] /барсын — 3 ш.ф./; "Барсын, сербест яшайышымызгъа чечеклер де озь ярашыгъыны къошсунла” [27, с. 7] /барсын "пусть” — истек манасыны ифаделеген дереджелик/. 2. "Мени чекиштирип, къийнап нейлерсинъ? Сабырлар этсинми дерсинъ, не дерсинъ?” [22, с. 79] /дерсинъ — 2 ш.ф./; "Дерсинъ, бу къаранлыкъ геджеде кок юзюнде бирден баарь кунеши парылдап янды” [25, с. 17] /дерсинъ "будто”, "словно” — ошатув дереджелиги вазифесинде къулланыла/. Косьтериджи дереджеликлер вазифесини беджерген ана, мына замирлери чокъусы джумле башында къулланылып, виргюльнен айырыла. Меселя: "Ана, эвельден элиме тутмагъан чечеклерни, шимди коксюме такъып юрем” [27, с. 5]; "Мына, коресинъизми, инсан къолу тийген ер насыл денъише?” [30, с. 86] /ана, мына "вот” — косьтериджи дереджеликлер/. Шу замирнинъ экинджи вазифеси нида къуветлештириджи дереджеликтир. Меселя: "Бу байрам куню шу яшларгъа не ола шу?” [27, с. 169] /шу(1) — замир, шу (же) — нида къуветлештириджи дереджелик/.

Бир сыра дереджеликлер зарфларнен багълы. Артыкъ, даа, тамам, энди киби сёзлер къайсы сёз чешитине менсюп олгъаныны тек контексте бельгилемек мумкюн. Меселя: 1. "Али акъай артыкъ даянамады” [27, с. 9]; /артыкъ — ал зарфы/; "Мен артыкъ сизге даргъын дегилим” [24, с. 286] /бу джумледе артыкъ "уже” — айырыджы-къуветлештириджи дереджелик/. 2. "Гедже башлагъан ягъмур даа токътамады” [28, с. 180] /даа — ал зарфы/; "Бу кересинде доктор онъа даа гузель, даа муляйим ве шырныкълы олып корюнди” [27, с. 50] /даа "ещё” — къуветлештириджи дереджелик/; 3. "Бир афтадан берли токътамай къар сепелей. Ёллар бир тамам къапалды” [30, с. 42] /бир тамам — ал зарфы/; "Тамам бир саат дегенде начальникнинъ тевсиесинен Осман агъаны тефтишчининъ кабинетине алып кирдилер” [9, с. 49] /тамам "точно”,”ровно”— айырыджы - къуветлештириджи дереджелик/; "Энди эр шей анълашылды” [24, с. 136] /энди — вакъыт зарфы/; "Бу энди меселенинъ чезилюви эди” [24, с. 127] /энди "уже” — нида къуветлештириджи дереджелик/. Джумледе зарфлар иш-арекетнинъ насыл алда япылгъаныны бильдирсе, дереджелик вазифесинде къулланылгъанда сёйлейджининъ айтылгъан фикирге мунасебетини ифаделейлер. Дереджеликлер джумледе айры сёз я да сёз бирикмесининъ манасыны айырмакъ, къуветлештирмек, ичюн хызмет этелер: мен артыкъ /я уже/, даа муляйим /ещё милей /, бу энди /это уже/, тамам бир саат дегенде /точно через час / ве ильх. Барсын, дерсинъ, ана, мына киби дереджеликлер джумле башында къулланылап, бутюн джумленинъ къошма манасыны ифаделейлер.

Дереджеликлер тышкъы къияфетинен оларнынъ пейда олувына хызмет эткен сёзлерге бенъзей, амма бу сёзлер партикуляция девиринде, яни дереджеликлерге кечкенде озь лексик маналарыны, тюрленмек, джумле азасы олмакъ аляметлерини джоялар ве эмоциональ-экспрессив, модаль маналарны ифаделемек къабилиетини эльде этелер [14]. Дереджеликлернинъ там маналы сёзлернен багъы омонимик сыраларны тешкиль эте: ялынъыз (сыфат) – ялынъыз (зарф) – ялынъыз (дередж.); къуру (сыфат) – къуру (зарф) – къуру (дередж); барсын (фииль) – барсын (дередж); ана (замир) – ана (дередж.); мына (замир) – мына (дередж.); шу (замир) – шу (дередж); артыкъ (зарф) – артыкъ (дередж); даа (зарф)- даа (дередж.); энди (зарф) – энди (дередж.) ве ильх.

Дереджеликлер багълайыджыларгъа якъын туралар. Тюркшнаслар К.М. Мусаев, Н.З. Гаджиева озь ишлеринде багълайыджылар къуветлештириджи дереджеликлерден келип чыкъкъаныны айталар [12]. Джумледе дереджеликлер ве багълайыджылар арасындаки фаркъны мисаллерде бакъайыкъ:

1.            "Совхоз адамларыны мен беш пармагъым киби билем, амма ойлесине расткельмедим” [25, с. 147] /амма — къаршы-къоювджы багълайыджы/; "Бунда бир сыр бар амма, не олгъаныны, алла бильсин” [25, с. 91] /амма — къуветлештириджи дереджелик/.

2.            "Ичкен чайы да, чайнынъ татлысы да гуль япрагъындан эди” [27, с. 6] /да…, да — къошма багълайыджы/; "Догърулыкъ сарсылса да, йыкъылмаз”[21, с. 68] /да "хоть и” — къуветлештириджи дереджелик/;

3.            "О узакътан-узакъ тюшлер корьдими, ёкъса тюшюнджелер ичинде танъ аттырдымы, озю де бильмей” [31, с. 35] /ёкъса — айырыджы багълайыджы/; "Эшиткен-бильген бир шейинъ бармы ёкъса? [25, с. 108] /ёкъса "что ли” — суаль къуветлештириджи дереджелик/.

4.            "Барат онъа не дайы ве не де эмдже ола” [25, с. 132] /не…,не инкяр багълайыджысы/; "Вай, анайчыгым, бу адам хасталандымы не?” [25, с. 12] /не "что ли” — суаль къуветлештириджи дереджелик/.

5.            "Эль къапысы эм кеч, эм кучь ачылыр”[21, с. 164] /эм…эм — къошма багълайыджылар/; "Эм ярындан кечи ёкъ, ишке чыкъсынъ”[ 25, с. 134] /эм — айырыджы-къуветлештириджи дереджелик/.

6.            "Бизге кельгенде эр вакъыт танъ ата: я эвли, я нышанлы, я да биревине сёз берген, — деп Зухра чырайыны сытты” [26, с. 289] /я…, я …— айырыджы багълайыджы/; "Я къыздырылгъан чиберектен даа лезетли аш ола билирми?” [25, с. 149] /я "разве” — суаль-къуветлештириджи дереджелик/.

Багълайыджылар сёз ве ве джумлелерни багъламакъ ичюн хызмет этсе, дереджеликлер исе сёз ве джумлелерге тюрлю мана аляметлерини къошып, семантик мунасебетлерини ифаделейлер. Бу мунасебетлер къуветлештирюв, инкяр, суаль, тааджипленюв киби модаль маналарынен ифаделене.

Бильдиргенлеримизден бойле нетиджеге келемиз: къырымтатар тилинде дереджеликлер там маналы сёзлерден сыфат, фииль, замир, зарфлардан пейда олды. Дереджеликлернинъ там маналы сёзлернен багъыны, багълайыджы ве аффикслерден айыргъан грамматик хусусиетлерини тенъештирюв ве талиль усулынен огренмелидир.

 

Къулланылгъан эдебият:

 

1. Батырмурзаев А.Н., Къуртмоллаев Э.А. Грамматика. Биринджи къысым. Морфология. —Акъмесджит: Къырым АССР Девлет нешрияты, 1938. — 200 с.

2. Гаркавец А.Н. Ана тили. — К.: Радяньска школа, 1989. — 191 с.

3. Грамматика азербайджанского языка. / Под общей ред. М.Ш. Ширалиева и Э.В.Севортяна. — Баку: ЭЛМ, 1971. — 413с.

4. Грамматика киргизского литературного языка. Часть 1. Фонетика и морфология. / Редкол. Э. Абдуллаев, С. Кудайбергенов, О.В. Захарова и др. — Фрунзе: Илим, 1987. — 401с.

5.Грунина Э.А. Историческая грамматика турецкого языка. Морфология. — М.: Изд-во МГУ, 1991. — 224 с.

6.Дмитриевв Н.К. Грамматика башкирского языка. — М.-Л.: АНСССР, 1948. — 276 с.

7.Кононов А.Н. Семантика и функции глагольной связки turur>-turu/-duru>-tur/-dur>-tu-du>t-d // Советская тюркология. — 1980. — №5. — С. 3.

8.Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. — М.-Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1956. — 569 с.

9.Меметов А.М. Татар тили грамматикасынынъ практикумы. — Т.: Укитувчи, 1984. — 150 с.

10.Меметов А.М. Къырымтатар тили. — Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир,1997. — 176 с.

11.Меметов А., Мусаев К. Крымскотатарский язык. — Симферополь: Крымучпедгиз, 2003. — 289 с.

12.Мусаев К.М. К истории союзов в тюркских языках // Советская тюркология. — 1980. — №6 — С. 6, 7.

13.Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. — М.: Изд-во Вост. лит., 1960. — 87 с.

14.Сидоренко Е.Н. Морфология современного русского языка. Часть II. — Симферополь: Крымучпедгиз, 2003. — 165 с.

15.Современный татарский литературный язык. Лексикология, фонетика, морфология / Ред. кол. Х.Р. Курбатов, Л.Т. Махмутова, Л.П. Смолякова, Э.Р. Тенишев. — Москва: Наука, 1969. — 380 с.

16.Тенишев Э.Р., [В.Д. Аракин] Г.Ф.Благова. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. — М.: Наука, 1988. — 700 с.

17.Фазыл Риза, Нагаев Сафтер. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. — Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 2001, 640с.

18. Шанский Н.М., Тихонов А.Н. Современный русский язык. Ч.II. — М., 1987. — 244 с.

19. HacıemınogIu Necmettın. Turk dılınde edatlar. İstanbul, 1992.

20. Ахмет ахай. Лятифелер. — Таш.: Гъафур Гъулам адына Эдебият ве саньат нешрияты, 1976. — 248 с.

21.Аталар сёзю ве айтымлар / Топлагъан ве тертип эткен Ш. Асанов. — Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 2002. — 184 с.

22. Ашыкъ Умер. Гъазеллер. — Таш.: Гъафур Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1988. — 469 с.

23. Али Р. Сельбилер эбедий яшайлар. — Ташкент: Эдебият ве саньат нешрияты, 1982. — 224 с.

24. Алядин Ш. Сайлама эсерлер. Т. I. — Таш.: Гъафур Гъулам адына Эдебият ве саньат нешрияты, 1976. — 436 с.

25. Болат Ю. Садакъат. — Таш.: Гъафур Гъулом адына Эдебият ве саньат нешрияты, 1979. — 325 с.

26. Болат Ю. Саф юреклер. — Таш.: УзССР девлет нефис эдебият нешрияты, 1962. — 349 с.

27. Болат Ю. Омюр эзгилери. — Таш.: Гъафур Гъулам адына эдебият ве санаат нешрияты, 1984. — 259 с.

28. Паши И. Джанлы нишан. — Симферополь: Таврия нешрияты, 1998. — 208 с.

29. Тапмаджалар /Топлагъан, ишлеген ве тертип эткенлер Ш. Асанов, А. Велиев. — Таш.: Эдебият ве саньат нешрияты, 1988. — 136 с.

30. Черкез А. Ешиль далгъалар. — Таш.: Гъафур Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1976. — 259 с.

31. Эдемова У. Юрек атеши. — Таш.: Гъафур Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1985. — 335 с.
Категория: Tilşınaslıq | Добавил: tairk (11/02/03)
Просмотров: 3151 | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]
Malümat sayısı
Photo: 47
Blog: 2
Ekspeditsiyalarımız: 3
Failler konvolütı: 246
Maqaleler: 115
Qırıtatar folklorı: 238
Guestbook: 713
Akademik lüğatlar
Kitaplarımız

Copyright "Elyazma kitapları" İlmiy araştırma Merkezi © 2024