Антропонимика – ономастиканынъ (адлар акъкъындаки илимнинъ) бир къысмы оларакъ, инсан адларыны, сойадларыны ве лагъапларыны огренген бир илимдир.

Сонъки йылларда къырым антропонимиясына меракъ баягъы арткъаныны назаргъа алып ве бу ихтияджны белли бир дереджеде къандырмакъ макъсадынен 1992 сенеси «Къырымтатар адлары» лугъатыны бираз ишлеп ве базы бир малюматларны къошып, оны «Къырым» газети окъуйджыларынынъ дикъкъатына теклиф этмеге истеймиз.

Лугъатны келеджекте айры бир китап оларакъ дердж этмеге де ниетимиз бар, онынъ ичюн мухтерем окъуйыджыларымызгъа Къырым койлерининъ лагъапларыны бизге язып ёлламаларыны риджа этемиз.

              КЪЫРЫМЛАРНЫНЪ ШАХСИЙ

                   АДЛАРЫ АКЪКЪЫНДА

Къырымларнынъ земаневий адларында (энъ эвеля сойадларында) халкъымызнынъ ве тилимизнинъ узун-узакъ ве муреккеп тарихы сакъланылмакътадыр.

Къырымларнынъ шахсий адларыны пейда олувы джеэттен бир къач къатламларгъа айырмакъ мумкюн:

- Къадимий  заманлардан къалма адлар;

- Фарс   тиллерден кирген адлар;

-  Ислям дини вастасынен кирген адлар;

-  I9I7-нджи сенесинден сонъ кирген адлар;

- 1991-инджи сенесинден сонъ кирген адлар.

Къырымларнынъ къадимий адлары фарс ве ислям адларынен бирликте асырлар бою яшап кельдилер ве базылары бугунь де кениш суретте къулланылалар, меселя: Арслан, Багъыш, Болат, Бектемир, Яшар, Беядер, Тогъай, Атиля, Айдын, Темиркъая; Сюндюс, Тотай…

Тилимизде къадимий ве орта асырларда Къырымда яшагъан греклернинъ адларыны да расткетирмек мумкюн: Анит, Арис, Фейе, Майе...

Милядийден сонъ биринджи бинъ йылда Къырымда ве Къырым янларындаки чёллерде фарс тилли къабилелер (сарматлар, аланлар,..) яшамакьта эдилер. Олар халкъымьз арасында къарышылып кетти ве нетиджеде тилимизге, шу джумледен хас исимлерге, белли дереджеде тесир эттилер. Шу замандан къалма ве бираз кеччерек, фарс эдебиятынынъ тесири алтында, тилимизге кирген шахсий адлардан шуларны косьтермеге мумкюн: Дилявер, Сервер, Шаин, Сердар, Ребер, Первер, Диляра, Гульнар, Гулизар, Нияр, Пакизе, Шадие, Ферузе, Заде...

Халкъымыэ ислям динини къабул эткен сонъ арап адлары, биринджи невбетте динге даир адлар, кениш суретте даркъалмагъа башладылар. Ислям дини вастасынен кирген шахсий адларны бир къач группагъа айырмакъ мумкюн:

а) Аллагъа, Мухаммед пейгъамберге ве имамларгъа багъышлангъан адлар: Абдураман, Абдулваап, Абдулджемиль, Абдуреим, Абдулмеджит; Мухаммед, Неби, Ресул, Мустафа, Реуф, Мамут, Эмин, Мемет, Амет; Али, Садыкъ, Меди, Къасым, Асан, Риза...

б) еудий-христиан алемининъ пейгъамберлерине багъышлангъан адлар: Эдем, Эюп, Ибраим, Иса, Юсуф, Сулейман, Якъуб, Ильяс, Зекерья. Исмаил, Идрис, Муса...

в) муслиман такъвимининъ айларына коре къоюлгъан адлар:

Эреджеп, Рамазан, Муарем, Шабан, Ашыр, Сефер...

г) арап тилининъ джыныс сёзлеринден пейда олгъан щахсий адлар энъ буюк группаны тешкиль эте: Эшреф, Энвер, Экрем, Вели, Эмир, Ариф, Эдип, Азам, Ваджип, Мидат, Таир, Сабри, Исмет, Макъсуд; Заир, Къадыр, Къуддус, Ведут, Басыр, Рушди, Недим, Музафер, Назим, Нури, Селим; Сафие, Шефикъа, Фикрие, Зера, Зекие, Мелия, Земине, Зоре, Мелек, Махбубе, Шемсие, Шемсинур, Халиде, Урие, Ресмие, Мусемма...

Тилимизге кирген арап адларынынъ бойле хусусиетлерини къайд этмеге мумкюн: халкъымыз кирилл графикасыны къабул эткенде (1938с.) h арифи тюшип къалды ве адларны Аhмет ерине Амет, Абдураhман ерине Абдураман, Мелиhа ерине Мелия язмагъа ве айтмагъа башладылар. Экинджи хусусиети: муреккеп арап адлары тилимизге чокъусы къыскъартылгъан шекильде къабул этильдилер. Меселя: Абдулазиз ерине Аблязиз, Абдулhамид ерине Аблямит, Абдулла ерине Абла ве иляхре.

1917-нджи сенесинден сонъ тилимизге кирген шахсий адларны да бир къач группагъа айырмакъ мумкюн:

а) четэль, эсасен Гъарп Авропа, халкъларынынъ адлары: Эмиль, Эрнест, Эрвин, Артур, Роллан, Вильям, Дарвин; Эльвира, Эльмира, Сусанна, Лилианна,  Клара, Элеонора, Элиза, Эвелина, Индира, Венера, Диана;

б) рус тилинден кирген адлар, чокъусы къарышыкъ къоранталарда расткелелер: Вадим, Владимир, Юрий, Леонид, Светлана, Зоя, Тамилла, Людмила, Эльвина, Алла;

в) В.И.Ленин ве К.Маркс шерефине къоюлгъан адлар, меселя: Ленур, Ленмар, Марлен, Марклен, Вилор; Ленуре (Ленура), Ленияр, Лензие, Ленуза;

г) Дигер халкъларнынъ адлары: Арсен, Алишер, Автандил, Сурен; Наргиза, Дильбар...

1991 сенеси Совет девлети дагъылгъан сонъ, диний джемиетлер мейдангъа кельмеге башлады, джамилер ачылды. Ислям динини кутькен базы ватандашлырымыз озь эвлятларына аньаневий адларымыз ерине арап шеклиндеки адларны къоймагъа башладылар. Бойлеликнен Эмине ерине Амина, Айше ерине Айша, Абкъадыр ерине Абдукъадыр, Абселям ерине Абдусалам киби адлар даркъады.

Халкъымызда эдждатларнынъ, чокъусы къартбаба ве къартанасынынъ, ольген догъмушларынынъ, урьметли адамларнынъ адларыны къоймакъ адети кениш суретте даркъалгъан. Бунынъле берабер балаларны тарихий шахслар, белли джемаат эрбаплары ве миллий къараманларымызнынъ шерефине адландыралар: Алим (Алим Азамат огълу шерефине), Сейдамет (таракъташлы Сеит огълу Сейдамет шерефине), Арзы (эфсаневий мисхорлы Арзы къыз шерефине), Исмаил (Исмаил Гаспралы шерефине), Бекир (Бекир Чобан-заде шерефине), Алиме (Алиме Абденнанова шерефине), Аметхан (Аметхан Султан шерефине).

Озь балаларына ад къойгъанда базы ана-бабалар, балаларыны бир арифнен башлангъан адларнен адландырмагъа  тырышалар. Меселя:Айше, Асие, Алие; Шефикъа, Шазие, Шакир; Сайме, Сайде, Сание ве иляхре.

Баланынъ ады онынъ агъа-аптелерининъ, яхуд ана-бабасынынъ адларынен уймасы ве баш къысымы, яки сонъу къафиелешмеси де чокъ козьде тутула. Бу адет де халкъымыз арасында яшап кельмекте ве янъы догъгъан балагъа ад къоюлгъанда буюк тесир этмекте. Огълан балаларнынъ адлары чокъусы агъаларынынъ адларынен къафиелешелер. Меселя: Амет - Мемет, Энвер - Сервер, Али-Вели,  Рустем - Руслан, Айдер - Эскендер, Билял - Джелял, Насыр – Басыр, Айяр – Сейяр – Тайяр, Дилявер - Синавер, Рефат - Решат, Эльдар - Эльвис, Мамут – Марлен, Осман – Лёман - Сулейман, Таир - Заир...

Къызларньнъ адлары чокъусы аптелерининъ адларынен

къафиелешелер. Меселя: Пакизе - Левизе - Афизе - Нефизе; Гуляра - Диляра - Нияра; Гульнар - Сафинар; Урие - Сабрие - Нурие - Сурие; Хание - Шание - Ление; Эмине - Земине; Алиме - Селиме, Усние - Зение.

Эгизлер ичюн эксериетле аньаневий адлар къулланылгъаныны коремиз, Эгиз огъланларны адет узьре Асан - Усеин, Амет - Мемет, Сулейман - Смаиль деп адландыралар. Эгиз къызларны Айше - Фатма, Фатма - Зоре, Хатидже - Халиде, Эмине - Эсма, деп адландыралар. Эгер де эгизлер огъланнен къыз олса, адларыны Дилявер - Диляра, Рефикъ - Рефикъа, Наиль - Найле, Асан - Фатма къоялар.

Къырымтатар тилинде чокъусы шахсий адларнынъ чифт формалары бар. Оларнынъ бир къысмы арап ве фарс тиллеринден азыр шекильде алынса, дигер бир къысмы къырым тилинде пейда олдылар.

Къадын адлары эр киши адларына - е ве - а аффикслери къошулувы вастасынен мейдангъа кельдилер:

Усни - Усние, Эмин -Эмине, Али - Алие, Сабри - Сабрие, Ремзи - Ремзие, Феми - Фемие, Зеки - Зекие, Зени - Зение, Февзи - Февзие, Ленур – Ленуре (Ленура), Леннар - Леннара, Эдип - Эдибе.

Тилимизде мустакъиль адлар ерине къулланылгъан бир къач охшатув-кучюльтюв шекиллери де бар, меселя: Мемет ерине Мемиш, Ибраим ерине Ибриш, Умие ерине Умуш, Уркъие ерине Уркъуш.

Къырым антропонимиясы бу куньге къадар аз огренильген бир саадыр. Шахсий адлар, сойадлар ве лагъапларнынъ талиль этилюви эм тилимиз, эм медениетимиз, эм тарихымыз ичюн гъает муимдир. Бойле теткъикъатлар халкъымыз акъкъында янъы, меракълы малюматлар бермекте. Мисаль ичюн: XIX асырнынъ экинджи ярысында къулланылгъан антропонимлерни талиль этсек, бугуньде бугунь сыкъ расткельген Айдер, Сервер, Энвер, Сейран, Нариман, Рефат, Сафинар, Зарема киби адларны тапмакъ къыйын.

Айны заманда XIX асырда мот олгъан ве кениш даркъагъан, эксериетле асыл къырым – тюрк олгъан бир сыра адларнынъ чокъусу бугунь ишлетильмегенини коремиз.

Бойле муреккеп адларны бир къач группагъа айырмагъа мумкюн:

-Ша (яни шах) сёзю вастасынен япылгъан адлар: Сеферша, Темирша,

Муратша, Селимша, Батырша, Бахтыша, Менълиша, Мемедша, Ниетша, Абдиша, Эмирша, Демирша, Къутлуша, Джиенша, Велиша, Умерша, Арсланша, Адильша, Девлетша, Абильша, Къатырша, Булатша, Мердимша, Шахтемир, Шахмурат…

- Джан сёзю вастасынен япылгъан адлар: Джанмамбет, Джантемир, Джанджигит, Джангъазы, Велиджан, Арифджан, Алимджан…

- Бай сёзю вастасынен япылгъан адлар: Байборю, Байкиши, Байчора, Баймурза, Баймамбет, Нурлыбай…

- Гъазы сёзю вастасынен япылгъан адлар: Сефергъазы, Меметгъазы, Менгъазы, Мевлютгъазы, Гъазыборю, Суингъазы, Амангъазы, Темиргъазы, Имамгъазы, Джумагъазы, Джангъазы, Къуртгъазы …

- Борю (бор)сёзю вастасынен япылгъан адлар: Борамет, Бормамбет, Борсеит, Ислямборю, Байборю, Борюакъай, Менълиборю, Къуртборю…

- Акъай сёзю вастасынен япылгъан адлар: Аджыакъай, Эракъай, Феракъай, Къуртакъай, Борюакъай, Сейдакъай, Чоракъай, Нуракъай…

- Бек сёзю вастасынен япылгъан адлар: Арсланбек, Эмирбек, Бавбек, Алибек, Темирбек, Джанбек, Умербек, Бекташ, Бекбулат, Бекмурза, Бектемир…

- Ырс (ирс) сёзю вастасынен япылгъан адлар: Ирсакъай, Ирсмамбет, Ирсали…

- Нур сёзю вастасынен япылгъан адлар: Нурмамбет,Нурали, Нурлыбай, Нурай, Нуракъай, Нурлан, Нурамет…

- Темир  сёзю вастасынен япылгъан адлар: Темирболат, Темиргъазы, Бектемир, Темирбек, Къантемир, Темирша, Къурттемир…

- Менъли (мен, бен) сёзю вастасынен япылгъан адлар: Менгъазы, Менълиарслан, Менълиборю, Менълиша, Бенълиша, Бенъсеит...

Бундан гъайры XIX асырда къулланылгъан, шимдики заманда исе расткельмеген шахсий адлар аз дегиль. Меселя, эркек адларындан: Мурсель, Мурас, Къая, Медет, Авакъ, Омурзакъ, Алп, Чомай, Джавкъайтар, Боран, Тулей, Чора, Шиту, Бора, Боракъай… Къадын адларындан: Кенджегуль, Мета, Пати, Джумагуль, Эльше... киби адларны бугунь расткетирмек къыйын.

КЪЫРЫМЛАРНЫНЪ СОЙАДЛАРЫ ВЕ ЛАГЪАПЛАРЫ АКЪКЪЫНДА

Къырымларнынъ земаневий сойадларыны пейда олувы джеэттен бир къач группагъа айырмакъ мумкюн:

1. Этнонимлерни, яни халкъ я да къабиле адларыны косьтерген сойадлар: Татар, Черкез, Тюрк, Арап, Казаков, Кумуков, Гуд, Найманов, Нагаев, Босна, Гурджи, Арнаут, Дангалах, Булгъар...

Айны шу группада генонимлер, яни урув адларыны косьтерген сойадлар айры бир къысымны тешкиль этелер. Булар: Чагъар, Къурти, Дадой, Катай, Баим, Чурлу, Джетере, Куба, Катаман,  Кайко, Чагъан, Читак, Данда, Бараш, Пани, Кираджи, Драгон, Дудак, Томакъ, Кийик, Поска, Катаман, Языджы, Балич, Маштах, Харабибер, Фукала, Кафадар, Харахады, Таку, Паши, Какура, Каната, Бибиш, Патель ве дигер сойадлардыр.

2. Догъгъан ернен багълы олгьан сойадлар. Олар шеэр ве койлернинь адларына -лы, -ли, -ский, -ская киби аффикслер къошулувы нетиджесинде япылалар.

Меселя: Акъчокъракълы, Керменчикли, Эскиюртлы, Албатлы, Озенбашлы, Арпатлы, Мангъытлы, Бешевли, Гаспринский, Кабачинский, Вейратский, Ширинский, Мансурский, Джамбайский, Меситский, Байрашевский, Джаминский, Кантуганский, Аяртханский, Эдилерский,  Аргинский, Яшлавский, Аирчинская, Тайганская ве башкъалары.

3. Эски ичтимаий-сиясий анъламлар эсасында пейда олгъан сойадлар: Мурахас, Мырза, Эфенди, Месчан, Градовой, Онбашев, Консул,  Къадыев, Бай, Устабашы, Сеймен, Чауш, Галава, Каймакан, Молла, Аджи, Афуз, Мазин, Софу, Мутевелли, Дервиш,  Сохтаев…

4. Адамнынъ тышкъы корюнишини, яхуд ички хусусиетлерини, табиатыны бильдирген лагъаплардан пейда олгъан сойадлар.

Меселя: Чалбаш, Къара, Сары, Сокъуров, Сагъыр, Чолакъ, Коссе, Шаталакъ, Таслакъ, Чандыр, Кокгозь, Кафадар,  Къашкъа, Къаракъурсаков, Чийгоз, Чиркин, Таз, Бодур, Харачых, Топалов, Топуз, Кёр, Чубар, Камбур, Алтыпармакъ, Къаракъаш, Къарабаш, Къаракозь, Акъсакъов, Сакъат, Чалыкъ, Яланджы, Юваш…

5. Тюрлю зенаатларны бильдирген сойадлар: Демирджи, Пенирджи, Ашчы, Бербер, Кийизджи, Мыхчы, Бешикчи, Хутуджы, Машаджы, Дагъджы, Дюльгер, Арабаджы, Авджы, Балыкъчы, Пычахчы, Къатранджы, Налбандов, Налджы,  Дерменджи, Алтынджы, Комюрджи, Кильджи, Сюннетчи, Сувджы, Трупчы, Согъанджы, Къалпакъчы, Махсумаджы, Гемиджи, Куркчи, Фурунджы, Давулджы, Дареджи, Зурнаджи, Кеманеджи, Джамджы, Бакъкъал, Къалайджы, Тавухчы, Къуюмджы, Сипирткиджи, Молочников, Ламповщиков, Тютюнджи, Фесчи, Хаттат, Чарыкъчы, Чапчакъчы, Танаджы, Хаваджы, Хыярджы, Терликчи, Элекчи, Шапчы,  Туварчы, Чобан, Адаманов, Токмеджи, Чиленгир, Чомах, Ташчы, Балджы, Хуртчы, Хаведжи, Оджа  ве башкъалары.

6. Шахсий адлар эсасында пейда олгъан сойдларны бир къач къысымгъа айырмакъ мумкюн:

а) факъат шахсий ад, базыда шахсий ад ве "огълу” яхуд "къызы” сёзюнен япылгъан къырымтатар шекилиндеки сойадлар: Недим, Мамут, Сейдамет, Ибриш, Шабан, Фахри, Абдулгазиз, Селями, Муса, Мурат,   Хаяли, Ибраим-къызы, Асан-къызы, Къурт-огълу, Вели-огълу…;

б) шахсий адларгъа -ов (-ова), -ев (-ева) аффикслер къошулувы вастасынен япылгъан рус шекилиндеки сойадлар: Бекиров, Османов, Алиев, Джемилев, Сеттарова, Къуртсеитова, Салиева, Велиева…;

в) -заде - звляд сёзю вастасынен фарс шекилиндеки сойадлар, базы алларда оларнынъ биринджи къысмы шахсий ад дегиль де, лагъап олабилир: Шемьи-заде, Чобан-заде, Эмир-заде, Лятиф-заде, Къутуп-заде, Къадри-заде…;

г) -ич аффикси вастасынен япылгъан сойадлар: Халилич, Халич, Хапчич, Велич, Балич, Комич, Кашич, Касич…

д) -ко украин аффикси вастасынен япылгъан сойадлар: Усенко, Пинько…

    Земаневий сойадларымызны талиль эткенде корюне ки, чёль тарафта яшагъан къырымларнынъ сойадлары Ялы боюнда яшагъан къырымларнынъ сойадларындан бираз фаркъланалар.

Чёль тарафта муреккеп сойадлар зиядедже расткеле (Менбариев, Бекмамбетов, Фетислямов, Бораметов, Шейхалиев, Аджыасанов, Сеитджелилов, Джантемиров, Ирсмамбетов, Къуртсеитов, Кельмамбетов). Ялы бою тарафта сойадлар чокъусы лагъаплардан пейда олып, къыскъа ве янъгъыравукъ олалар:  Чачи, Тороз, Поска, Эгиз, Кума, Оказ, Падай, Чубар, Чки, Драгон, Грал,  Куку, Дук, Юрдам, Чашлы,  Гуту, Ирих, Маву, Сары, Маштах, Бозах, Диттан, Чакир, Чырчыр, Кмыр, Аджы, Сиври…