Кенджелер къорантада лаф этмеге огренген заманда этрафтаки адамлардан янъы сёзлерни эшителер, оларнынъ лексик манасыны менимсейлер, буюклерден сонъ сёзлерни текрарлап, догъру теляффуз этмеге огренелер. Мектепте де ойле ола, яни кенджелер эсасен имитация усулынен файдаланып сёзлерни менимсейлер.

Янъы сёзлернен багълы базы меселелерни аль этейик.

Биринджиден, сезлерни мезву этрафында топлап бермек керек, чюнки адамнынъ анъында, хатиресинде сёзлер мевзу, бир де бир вазиет эсасында топланалар. Айры сезлерни эзберлемектен чокъ файда екъ. Бойле сезлер тез унутыла.

Экинджиден, сезлерни менимсемек ичюн оларнен чешит вазифелер япмакъ керек.

Базы оджалар янъы сезлернинъ манасыны анълаткъан сонъ, оларны пектимейип бир кереден бу сезлернен джумле тизмеге вазифесини берелер. Я да сезлернинъ терджимесини тахтада язып, — онынен лугъат иши битти деп саялар. Лякин сезни анъламакътан иш битмез. Сезлер талебелернинъ нутукъларында фааль къулланмасы ичюн ишни башкъаджа тизмек керек, яни сезнинъ манасыны анълатувдан ве джумле тизювнинъ арасында даа бир къач басамакълар, вазифелер олмалы.

Балалар янъы сёзлерни хатырада пекитмектен гъайры нутукъта сербест къулланмакъ керек, яшайышнынъ чешит вазиетлеринде менимсеген сёзлерни ишлетмек борджлу. Бу макъсадкъа иришмек ичюн янъы сёзлернен ишини ашагъыдаки тертипте алып бармагъа тевсие этиле:

1.                  Огрениледжек сёзлер боюнджа балаларнынъ бильги севиесини айдынлатмакъ. Оджа ресимлерни, предметлерни косьтерип, балалардан бу не? бу ким? киби суаллерни къоя. Бойлеликнен талебелер анги сёзлерни билелер, ангисини исе бильмейлер — коре. Ич кимсе бильмеген сёзлерге чокъча дикъкъат айырыла.

2.                  Сёзлернинъ манасыны анълатмаздан эвель балаларда мотивация, яни истек, меракъ догъурмакъ керек – талебелер янъы сёзлерни бильмек зарур олгъаныны корьсинлер. Меселя: «Хайсер тюкяндан урба аладжакъ эди. Теэссюф ки, чешит урба адларыны унутты. Онъа ярдым этейик, акс алда о ич бир шей сатын аламаз».

3.                  Оджа талебелерге сёзлернинъ манасыны анълата. Сёзнинъ манасыны бойле усулларнен анълатмакъ мумкюн:

ü    предметни (китап, чул, бор, долап), ресимни (озен, голь, орман, дагъ), оюнджакъны (тавшан, аюв, сепет, топ, савут), арекетни (тур, отур, кет, кель, ал, бер) косьтермек.

ü    Сёзнинъ лексик манасыны изаат этмек. Меселя: «тизе» — ананънынъ татасы, «ала» — бабанънынъ татасыдыр.

ü    Синоним айтмакъ: акъ — беяз, бита — къартана, эйи — яхшы.

ü    Антоним айтмакъ: енъмек — енъильмек.

ü    Сёзнинъ этимологик талилини косьтермек (анги сёзден ве насыл тамырлар я да аффикслер ярдымынен янъы сёз мейдангъа кельди. Меселя: «тузлукъ — туз+лукъ, юзьбез — юзь+без»).

ü    Рус тилине терджиме этмек. Бу усулны сийрекче къулланмалы.

4.                  Талебелер оджа айткъан сёзни текрарлайлар. Бу ишни оюн шекилинде отькермек мумкюн: акс сада (хорнен айталар), зынджыр (бири-биринден сонъ), телефон (экишер адам), кимге къокъла (оюнджакъ, меракълы предмет) берильсе, о айта.

5.                  Сёзнинъ теляффузы огретиле.

Къырымтатар тилининъ сеслерини теляффуз этмеге огреткенде, бойле хусусиетлерге дикъкъат айырмакъ керек:

а)    Къырымтатарджа [ы], [и] сеслери къыскъадан ве тез айтылыр (рус тилинде [ы], [и] сеслери созулып айтылыр). Меселя: «дивар, къапылар» (рус сёзлеринен къыяс этейик: дивный, пыль).

б)    [Б], [п] тутукълары «и» арифи огюнде пек аз йымшай: биз, бир, пирнич, пиляв.

в)   Эдебий тильде [т], [д], [н] сеслери йымшакъ олмазлар. Шунынъ ичюн «е», «ё», «и», «ю», «я» арифлери алдында ве эджа ахырында (шу алда йымшакълыкъ ишарети бу тутукълардан сонъ языла биле) [т], [д], [н] сеслери бираз йымшалгъанына бакъмадан къатты айтыла: ерде, куню, отьмек, бугунъ, невбетчи, дёгме.

г)    Къырымтатар тилининъ специфик сеслерини базы балалар яхшы теляффуз эталмай. Оджа бойле анълата:

[къ] сесини айткъанда терен тиль арты танълайгъа тие. Къыяс этемиз: Къырым – Крым, къалем – курьсю.

[гъ] сеси [къ] сеснинъ янгъыравукъ чифти: сагълыкъ, огълан – газета, геми.

[Нъ] сесини теляффуз эткенде, тилимизнинъ арт къысымы танълайгъа тие, ава бурун ёлунен чыкъа: чанъ, киринъиз, денъиз.

[Дж] сеси «д+ж» сес бирикмеси киби тез ве йымшакъ айтыла, [ч] сесининъ янгъыравукъ чифти. Къыяс этемиз: джевиз – чечек.

[Ö] индже созукъ сесини къалын [о] сеснен тенъештирип теляффузыны косьтеремиз ве бири индже, экинджиси къалын олгъаныны къайд этемиз: отьмек – оджа.

[Ÿ] индже созукъ сесини къалын [у] сеснен къыяс этмек керек: учь – ун, утю – уфакъ.

[Э], [и], [ö], [ÿ] созукълары — ог сыра (индже) сеслер, оларны теляффуз эткенде тиль огге таба арекет эте. [А], [ы], [о], [у] созукълар арт сыра (къалын) сеслер, оларны айткъанда, тиль бираз арткъа чекиле.

Бойле этип оджа менимсениледжек сёзнинъ сеслерини талебелерге теляффуз этмеге огрете. Шу макъсаднен махсус мешгъулиетлер, къафиелешкен сёзлер, оюнлар къулланыла.

6.                 Талебе сёзни танымакъ керек. Оджа янъы сёзлерни айта, бала келишкен предметни, ресимни, оюнджакъны косьтере. Я да: оджа сёзни айта, ресимни косьтере. Эгер ресим айтылгъан сёзге келишсе, талебелер: «Эльбет, догъру», — дейлер. Келишмесе: «Ёкъ, догъру дегиль», — деп джевап берелер. Бойлеликнен, бу басамакъта бала сёзни даа огренмеди, амма энди таный.

7.                  Янъы сёзлер ярдым иле айтыла. Оджа бир къач сёз айта, талебе олардан бирисини текрарлай. Меселя: «Сен анги тюсюни бегенесинъ — мавы, ешиль я да къырмызыны?». «Ресимдеки себзе — согъанмы, сарымсакъмы, турупмы?» Балагъа оджадан сонъ сёзни текрарламагъа къолайджадыр.

8.                  Балалар сёзлерни ярдымсыз сёйлейлер. Меселя оджа бойле шарт къоя: «Ресимлердеки айванлар оларнынъ адларыны айткъан талебелерге  бараджакълар». Я да: «Ким къолумдаки предметнинъ адыны айтса, оны шу балагъа береджегим». Мында оджа телебелернинъ бильгилерни коре, тешкере.

9.                  Менимсенильген сёзлерни джумле ичинде къулланалар. «Сенде не бар?» – «Менде къалем бар». Даа бир мисаль: «Байрамгъа бармакъ ичюн даветнаменинъ джылтында олгъан ресимини тасвирлемек керек». Джумлелерни ойле тизмели ки, оларны айтып балалар икяе, текст айтмагъа огренсинлер.

10.             Янъы сёзлерни къулланып текст, икяе, масал айтыла. Оджа ишни текст эсасында тизе, чешит корьгезмелер къуллана. Бу пек муим басамакъ, чюнки багълы нуткъ — ишнинъ нетиджесидир.

            Бойлеликнен талебелер янъы сёзнинъ манасыны бильмектен гъайры, шу сёзни нутукъларында фааль ишлетмеге огренелер.

Биз теклиф эткен усул эсасен башлангъыч сыныфлар ичюн яратылгъан, лякин башкъа сыныфларда да оны мувафакъиетнен файдаланмагъа мумкюн.

Къулланылгъан эдебият:

1.Асанова Л.Н. Башлангъыч сыныфларда къырымтатар тилини огретювни интенсивлештирюв меселеси. Методик къулланма. — Симферополь: Тарпан, 1999. — 88 с.

2.Никитенко З.Н. Технология обучения лексике в курсе английского языка для детей шести лет в 1 классе средней школы // Иностранные языки в школе. — 1991. — №4. — с. 52 – 59, 71.

3.Подготовка студентов к работе с учащимися 6-летнего возраста: Учебное пособие / А.Я. Савченко, В.Ф. Олейник, С.Л. Коробко, Н.М. Бибик / Под ред. А.Я. Савченко. — К.: Вища шк., 1990. — 263 с.