Сонъки йылларда тильшынаслыкъта ис-дуйгъу лексикасына дикъкъат эп артмакъта. Бутюн лексик бирлемлернинъ чокълугъында «ис-дуйгъу лексикасынынъ» даиресини къарарнен бойле айырмагъа мумкюн:

1.сёйлейиджининъ шахсий ис-дуйгъуларыны адландыргъан сёзлер;

2.бир де бир шейге, неснеге, адисеге я мусбет, я да менфий мунасебетини бильдирген сёзлер. Бу мунасебетлерни бильдирмек ичюн 2 васта бар:

а) лексик вастасы (яни сёзнинъ ичерки манасындан белли олгъан мунасебет. Меселя, къабакъбаш, пис, саран киби сёзлер менфий мунасебетни, азиз, джумерт, аджайип киби сёзлер исе мусбет мунасебетни бильдирелер.);

б) грамматик вастасы (яни кучюльтме ве охшав аффикслери вастасынен. Меселя: къушчыгъым, джанчыгъым, сабийчик сёзлери киби.)

Мутехассыс алимлер, умумен алгъанда, сёйлейиджининъ кенди ис-дуйгъуларыны ифаделемек ве динълейиджининъ ис-дуйгъусына тесир этмек ичюн, къулланылгъан тиль васталарынен меракъланалар. Ис-дуйгъуларны адландыргъан сёзлер исе аля даа керекли дереджеде огренильмеди. Теткъикъатымызда биз ишбу сёзлерни тек «анълам» дегиль, «концепт» оларакъ козетмеге истеймиз.

"Концепт”, тар манада алгъанда, фикир этюв бирлемидир; кенъ манада, миллий анъда тургъунлашкъан ве лексик тарафындан муреккеп фразеологик шекилленмесинден кечкен бир къурулмадыр. Бойле къурулмалар миллий анъны, дюньябакъышны, бельгилеме фаалиетини ачыкъ-айдын акс этелер.

     Тиль девамджыларнынъ ис-дуйгъулар акъкъында тасавурларыны бедиий эсерлерде тапмагъа мумкюн, бундан да гъайры аталар сёзлери де къадимий девирден бу тасавурны сакълап кельмектелер. Асылында, ис-дуйгъуларнынъ тильде ифаделенювлери миллий озьгюнликлерини дос-догъру ачыкълап олалар. Бунынъ ичюн де биз бу ис-дуйгъуларны адландыргъан сёзлерни эм бедий метинлерде, эм де аталар сёзлеринде насыл бир къурулмаларында ве насыл бир бирикмелеринде къулланылгъаныны бакъып чыкътыкъ ве бу киби нетиджелерге кельдик.

     Топланылгъан мальземелеримизден корюне ки, инсанлар озь ис-дуйгъуларыны мустакъиль бир шей оларакъ тасавур этелер. Бу мустакъиль анъламлар инсан иле достане, я да душманджа мунасебетлер бильдирелер, насиат берелер, я да кедер этелер. Оларны мустакъиль бир ольчю оларакъ козь огюне кетирмеге мумкюн. Озю мында, юреги анда. [2] Ачув – душман, акъыл – дост. [2] Ачув кельсе, акъыл кете. [2] Дерт ичтен кемире. [2] Сюме урбаны ашар, къасевет – инсанны. [2] Терекни – къурт, инсанны дерт сакъатлар. [2] Диварны дым йыкъар, инсанны гъам. [2].

     Ис-дуйгъу эксериет алда, юректе, гонъюльде, яни инсаннынъ ичинде булуна. Буны бир колемлик, сыгъымлыкъ, савут деп тасавур этсек, дуйгъулар я шинген, я къатты бир шей олып, бу савут ичинде сакъланалар. Меселя: Юреклеримиз севинч иле толу. [7]; Къальбиндеки эеджанны ятыштырмакъ ичюн дёгюнди. [7]; Окюнч ве кедер толу юрегини тынчландырмагъа тырышкъан алда, Шевкетнинъ семиз елькесине бакъа берди. [7]; Муфтинен олгъан лакъырды юрегиндеки тёметлерини сильмесе де, ич олмадым, акъыл танышмагъа адам тапмаса биле, онынъ тюшюндже къозгъалышларыны белли дередже ятыштыргъан… [8]; Джантемир мырза бу бир бойда, бир кийимде, бир яшта олгъан ёсмаларнынъ янъгъырагъан хош сеслерини эшиткенинен, юрегиндеки агърылар енгиллешип, оларнынъ ерини насылдыр бир шадлыкъ бийледи. [8].

     Инсанда бир де бир дуйгъу пейда олса, «мен дуйдым / сездим» ерине «юрегим / джаным дуйды / сезди» дейлер. Бу ерде халкъ тарафындан инсан ве юрек арасында бир параллель къоюла ве юрек – дуйма мучеси оларакъ конкретлештириле.

      Меселя: Азамат акъайнынъ юреги де тынч дегиль эди. [8] ; Ихтиярнынъ озь огълунынъ ниетинден хабери ёкъ эди, лякин бу меселе Абдулгъазынынъ юрегини энди чокътан раатсызлай эди. [8]; ...Лякин о бу тынчлыкъны бозмакътан къоркъар киби, агъыз ачып, юрегини раатсызлагъан сёзлерни айтмагъа джесарет этмеди. [8]; Онынъ юреги, насылдыр хош олмагъан, пешманлыкъ сезгилеринен сызлады. [8].

     Инсаннынъ ичиндеки ис-дуйгъуларны юзюнде, козьлеринде ачыкъ-айдын корьмеге мумкюндир: Ар - козьден, кяр - юзьден белли олур. [2]; ...Амма козьлеринде аля севинч янмакъта эди. [7]; Къадын аякъкъа къалкъып, кин толу козьлерини реиске тикти. [9]; Козьлеринде къоркъу сезильди. [7].

Инсаннынъ психологик алы тышкъы корюнишинден, арекетлеринден де белли ола. Ач – чокъ ашар, ачувлы – чокъ сёйлер. [2]; ...Амма козьлери яваш-яваш кенълеше берди. О, тааджиплене башлады. [7]; Онынъ бенъзи солып, кейфи бозулды. [9]; Къыз элесленди. Козь къапакълары сыкъ-сыкъ ачылды-япылдылар. [7]; Мидатнынъ окюнчтен дудакълары салпырады, окюнчинден агълады. [7].

Бу ерде биз, ис-дуйгъуларнынъ тильде ифаделенмеси меджазий шекилинде олгъаныны коремиз. Ишбу меджазларнынъ эсасына насыл несне, шейлернинъ бенъзетюв къоюлгъаныны козьден кечерейик:

1.      бир де бир шингенлик: Ичинде опьке далгъасы къозгъалды. [9]; Онынъ къальби ягъдай ирип тура, зеини исе дерьялардай къутура. [8]; Кене де тынчланып оламай, юреги къозгъала, денъиз киби таша. [9]; Алим динълендикче, юреги ташып иримекте эди. [8];

2.      атеш: Юрегим яна, озюмни тутып оламайым. [9]; …севгисинден эбедий марумлыкъ алеви бутюн беденини къаплап, озюни джойды. [8]; Мемиш агъанынъ этли янакълары бирден алланып, къан ёлакъларынен къапланды, козьлери атеш кескинлигинде парылдап алды. [8]; Алим, бабасы ольгенден сонъ, бам-башкъа бир адам олгъан эди: чалыкълыгъы, джесюрлиги, эргинлиги, ираде-къувети – эписи юрегини бийлеп, къальби кин отуна чевирильген... [8].

3.      инсанларгъа ве дигер джанлы варлыкъларгъа малик олгъан арекетлер: Ресуль эфенди чезильмеген тааджибини уянткъан мерагъынен догъру мусафир одасына келип кирди. [8]; Ресуль эфендиге о игренч олып корюльди, лякин къадынынъ бирден бойле бир къыяфетке кирмеси онда инам ве инамсызлыкънен толу олгъан пешманлыкъ сезинтилери догъурды, юреги аджынувнен сызлап башлады. [8]; Афакъаны ятышмагъан айдавджы бошуна кеткен вакъытына языкъсынып, озь ёлуны девам этмеге ынтылгъанда… [8]; Сеит-Муртаза эфенди бир тыныш олса да, бикечлерге киреджек, козьлерине бакъып, юрек раатсызлыгъыны ятыштыраджакъ олды. [8].

4.      инсанны бир колемлик, сыгъымлыкъ оларакъ тасавур эткенде, ис-дуйгъулар онынъ ичерсинде булунгъаныны корермиз деген эдик. Мальземелеримизге коре, бунынъ аксинеси де олабилир. Яни ис-дуйгъуларны бир савут, бир де бир муит оларакъ тасавур этмек мумкюн. Меселя: Ресуль эфенди бир тамам шашкъынлыкъ ичинде къалып, къулакъларынынъ эшиткенине, козьлерининъ корьгенине инанмай эди. [8]; Дюльгер айрет ичинде токъталды… [7]; Къыз Мидатны дюльбер ат устюнде корип, айретте къалды. [7]; Чавуш айретке кельди. [7]; Ресуль умютсизликке тюшкен бир вакъытта, ниает, генчлик арзусыны омюрге кечирмеге сыра тюшкен. [8].

Биз сыкъ укюм сюрген ис-дуйгъуларнынъ тильде насыл ифаделенювлерине айрыджа дикъкъат этмеге керекмиз. Чюнки олар медениет "шаады” оларакъ халкънынъ фикир этюв джерьяныны, ич дюньясыны акс этелер. Биз бир къач менфий ве мусбет ис-дуйгъуларны концепт оларакъ козьден кечирмеге истеймиз. Амма башта олар анги бир психологик алнынъ чешити – мусбет я да менфий олгъаныны тайин этейик. Бир де бир ис-дуйгъу мусбет оларакъ къабул олунмасы ичюн, субъект тарафындан онынъ девамлылыгъы талап олуна. Ве, аксине, бир де бир шахс бир иш-арекетнинъ озюне олгъан тесирини токътатмагъа истерсе, бу менфий психологик ал олур. Базылары бу принципни козьде тутмайып, янълышларгъа ёл берелер. Олар мезкюр меселеге «алидженаплыкъ – алчакълыкъ» мунасебети тарафындан бакъалар. Мисаль ичюн, аджынув алыны мусбет оларакъ бельгилейлер. Бу ал менфий олгъанына шубеленмемек ичюн, манасыны ачыкъламагъа тырышайыкъ. Аджынув – бу, маневий аэнкини бозгъан дуйгъудыр. Яни инсан, биревнинъ онъа мунасип олмагъаны акъкъында бильген сонъ, ис эткен бир дуйгъудыр. Джаны агъыргъаны киби чыкъа. Эльбетте, шахс бу алнынъ девамлы суретте сюргенини истемез.

Бу принципни козь огюнде тутып, биз дикъкъатымызны къоркъу, кедер менфий ве къуванч киби мусбет ис-дуйгъуларгъа айырайыкъ.

Бедиий эсерлерде къоркъу, теляш сёзлеринен расткельген къурулмаларны бойле тертипке чекмеге мумкюн:

1.      инсанда ис дуйгъулар акс олунгъан аллар конкретлештириле: Шу ерде йигирмиге якъын койлю, къартлыкътан, козьлеринде теляш ислери гизлеп, къарап турмакъта эдилер. [8]; Къоркъум даа ичимден чыкъмаса керек. [8]; Абдырап уянгъан Кериме татай юрек теляшынен акъайынынъ пешинден чыкъты. [8]; Гуляранынъ козьлеринде теляш асыл олды. [7].

2.      ис-дуйгъулар тыш къыяфетинден белли ола: Къоркъудан балкъылдагъан козьлерини кетмекте олгъан бабасына тикип къалды. [8]; …къыз кучьлю къоркъу теэссуратындан эсини джойды. [8]; Къадын тааджипленди, къоркъты, аякъларынынъ къалтырагъаныны дуйды. [9]; Экинджи эгиз къоркъусыны ифаде этер тыныкъ бир сеснен: Эбет… [8].

3.      бу ис-дуйгъулар пейда олгъан сонъ, насыл арекетлер юзь бергенини де къайд этмек мумкюн: О артыкъ йыкъылып къалмакъ дереджесинде олса да, олюм къоркъусы гъайрет берди, о кене огге ынтылды. [8]; Койде, мерум къартнынъ шеит тюшмеси акъкъында лакъырдылар оны пек яман къоркъузгъан, гедже юкъусыны больген эди. [8]; Джумазие ве Тензиле къоркъуларындан буз-бузлап къалдылар [8].

4.      мезкюр сёзлернен тешкиль олунгъан меджазий къурулмаларнынъ эсасында бойле неснелернинъ бенъзевлери бар:

– атеш: Мемиш агъанынъ Алимге мыскъыллы нефретнен бакъмасы онынъ юрегиндеки теляш атешини алевлендирди. [8].

 – шингенлик: …юрегине къоркъу мешребеси акътарылып тёкюльгендай олды, неден башлайым экен деп, акъыл-фикири йылдырым чабиклигинен ишледи. [8].

 – сынъырлы колемдеки муит: Халкъ теляш ве шашкъынлыкъ ичинде эди. [8]; Эвде къапалып, теляшлары ичинде чекишти. [9]; О эп къоркъу теляшына тюшти. [8]; Салядин теляшкъа тюшти. [7]; Теляшкъа тюшменъиз, - деди къызгъа Зинаида Петровна. [7]; Бу ал кой джемаатыны къоркъугъа тюшюрди. [8].

 – джанлылыкъ аляметлери: Узерине ташлангъан къабаатларны кунь алдын бильмек оны эм къоркъуза, онда эм де насылдыр къоркъунен орьтюльген бир меракъ уяндыра эди. [8]; Тюшюндикче оны къоркъу сарды. [8]; Шимди, ачувы ятышкъан сюрю даркъалып, чименлик ичинде омюрнинъ перишанлыгъыны анъдырып ялынъыз джесетлер къалгъанда, оны тасвир олмаз бир титислик, дешет къоркъусы сарып алды… [8]; Амма себебини бильсе, бельки юрекни теляш басар эди. [7]; Эали текрар телюке астында суса. [7]

            Гъам, кедер, къайгъы, къасевет сёзлернен раст кельген конструкцияларны да бакъайыкъ:

1.      ис-дуйгъуларнынъ «булунгъан» ерлерини косьтерген джумлелер: Акъшам къаранлыгъынынъ етип кельмесинен, онынъ юрегини янъы кедерлер бийледи. [8]; Лякин бир къач саатлер кечкенден сонъра онынъ юрегине кене эр куньки янъгъызлыкъ гъамлары толушып, джаны сыкъыла башлады. [8]; Юреклеримиз кедер толу. [7]; Онынъ козьлеринде терен кедер, къайгъы сакълы эдилер. [9].

2.      тыш ифаделенювини косьтерген джумлелер: Бабахайнынъ къашлары даа зияде тююмчикленип, бетинде гъам-кедер ве гъадап чизгилери ойнадылар. [8]; Дигер адамлар элесленип арекетке кельди, юзьлеринден къайгъы кольгелери кечип, ненидир бекледилер. [9]; Онынъ къан киби къызыл юзю баягъы агъаргъан, козьлерине юкъусызлыкъ ве кедер солгъунлыгъы тюшкен эди. [8]; Асянынъ юзюнде кедер сезильди. [7]; Салядиннинъ юрегини бирден къайгъы басты, череси гом-кок олды. [7]; Рустемнинъ череси когерди, кедеринден озюни туталмай, аякъкъа къалкъты. [7]; Онынъ даима излейиджи атешдай учкъунлы козьлери, чалыкъ арекетлери насылдыр бир тюшюндже, кедер эсирлигинде булуна эди. [8].

3.      атеш, шингенлик ве джанлыларгъа малик арекетлернен багъны корьсеткен джумлелер:

 – атешнен: Алим, «озюмден зияде онъа инанам», десе де, къальби бельгисиз ынджынувлар атеши ичинде эди. [8]

 – шингенликнен: Сеит-Муртаза эфенди дердини тёке берди. [8]; Абибе бутюн кедерини ортагъа тёкти. [9]; Ресуль эфенди даа ич кимсеге озь фикир ве дертлерини бу дередже ачыкътан тёкмеген эди. [8]; …Салядин бу хаберни эшитип, къасеветке далды. [7].

 – джанлыларгъа малик арекетлернен: …тюшюнджесини гъам ве къасевет, юрегини чекильмез азаплар кемире эди. [8]; Юректе къозгъалгъан азап къайгъысы, ахрет гунасы бир якъта турсун, я губернатор не айтыр? [8]; Меджит агъаны, гъарипни къасевет басты. [7]; Къозыбаев экимнинъ юрегинде буюк кедер ве азап уянгъаныны сезди. [7]; Лякин энди севинч ерине – кедер догъды. [7].

     Севинч ве къуванч сёзлерни де концепт оларакъ айны тертипте козьден кечирейик:

1.      булунгъан ерлери: Юреклеримиз севинч иле толу. [7]; Кичкине кягъытчыкъ, амма къальпте не къадар севинч яхут къасвет догъурув къабилиетине малик. [7]; Зеверджетнинъ къальбиндеки севинч бирден кедерге чевирильди. [7].

2.      соматик ифаделенюви: Сеит-Муртаза эфендининъ тени чимренди… [8]; Рустемге севинчтен ве гъурурдан йылтырагъан козьлери иле бакъты. [7]; Февзи къуванч толу давушнен… [8]; Акъчыл чересинде севинч ве кедер тебессюми йылтырады. [7]; Онынъ бенъзи къуванчнен парылдады. [8]; Къарт мусафирлерге къуванды. Онынъ юзюнде къуванч аляметлери – бурюшиклер пейда олды. [8].

3.      ассоциативлик багълар:

 – атешнен: Амма козьлеринде аля севинч янмакъта эди. [7];

 – шингенликнен: Анасынен тизеси арасында къурулып отургъан Сараны корип, къуванчындан толып-ташкъандай олды. [8]; Кимерде исе давуш джошкъунлыкънен янъгъырап бельгисиз йырджынынъ юрегинден котериле башлагъан къуванч далгъаларыны акс эттирир… [8]; Алимнинъ юрегине къуванч мельэми тёкюльген киби олды. [8]

 – джанлыларгъа малик арекетлернен, алларнен: Адамнынъ юреги бойле этип къырыла, севинчи бойле ольдюриле. [7]; Бу серин авада къартнынъ юрегини чокътан берли сезмедиги севинчли ислер къаплады. [7].

4.      не этильген дуйгъулардан сонъ пейда олгъан арекетлер, нетиджелер: Тензиле энди кедерден дегиль, севинчинден агълап йиберди. [7]; Фикретимден, - деди о, севинчинден, козьяшлары акъып кеттилер. [7]; Губернатор, къуванчындан окюрип агъламагъа азыр тургъан бу къартны башкъа бир вазиетке кирсетмек ниетинен… [8]; Адам севинсе, я тюркю айта, я куле, яхут да ойнай. [7]; Севинчтен бунарлангъан козьлеринен бакъты. [7]; …Дилявер, севинчтен ве саадеттен, зорнен нефес алгъаны алда, деди… [7]; Севингенинден, баланынъ этрафында айлана берди, онъа не береджегини, не иле эркейледжегини бильмеди. [7];

     Бойледже, юкъарыда берильген ве элимизде олгъан мальземелерге эсасланып базы нетиджелерни чыкъара билемиз.

     Къырымтатар тилинде ис-дуйгъулар эксериетте джанлы (умют къозгъалды, ишанч догъурды, эеджан уянды, ислер сарды, эеджан кирди, афакъан къаплап алды, ачув къозгъалды, къасевет басты, азаплар кемире, кедер уянгъан, шубе басты, севинчли ислер къаплады, севги козьлерини ачты, севинч ольдюрильди) бир шей оларакъ тасфир этиле. Шингенликнен багъны косьтерген къурулмалар да чокъ (умют мельэми, къоркъу мешребеси акътарылып тёкюльди, къайнашкъан дуйгъулар, ачувны тёкмек, дердни тёкмек, къасеветке далмакъ, къуванч далгъалары, къуванч мельэми). Яни меджазларнынъ антропоморф ве натурморф чешитлери сыкъ къулланыла. Бу чешитлернинъ чокълугъы ялынъыз къырымтатар тилине аит дегиль, башкъа тиллердеки вазиет айныдыр. Н.А. Красавскийнинъ фикриндже, инсан эр шейге къыйметни озюнинъ Ego нокъта-и назарындан къыймет кесе, шунынъ ичюн де антропоморф меджазлар пейда олдылар. Натурморф меджазлар да сув, атеш ве дигер несне ве оларнынъ хусусиетлери инсан ичюн пек эмиетли, муим олгъанлары нетиджесинде мейдангъа кельди.

     Ис-дуйгъу лексикасынынъ меджазий ифаделенмеси бутюн тиллерге менсюп олгъаныны къайд эткен эдик, амма меджазнынъ базы чешитлери бир тильде чокъча къуллансалар, дигеринде азджа ве иляхре. Меселя, рус тилинде ис-дуйгъуларны лезет иле сыкъ багълайлар (горькая печаль, сладкая радость), демек меджазнынъ сенсор чешити шекилленген. Тюрк тилинде ис-дуйгъулар концепт оларакъ бир де бир сынъырлы колемдеки муит оларакъ фикир этиле (telâşa düşmek, telâşa gelmek, heyecana düşürmek, heyecana kapılmak, heyecana gelmek, şüpheye düşmek, şüpheye kapılmak, gazaba gelmek, gazaba uğramak, korkuya kapılmak, öfkeye kapılmak). Джанлылыкъ аляметлери де сыкъ расткеле (öfke topuklarına çıkmak, nefret uyandırmak, korku basmak, neşesi kaçmak, gazabını yenmek).

     Мезкюр концептлерни биз бедий метинлернен чалышып, тедкъикъ эттик. Амма къайд этмели ки, бир де бир концептни тедкъикъ этмек ичюн даа дигер васталар бар. Муим васталардан бири – ачыкълама лугъаттыр. Биз билемиз ки, бойле лугъатларда сёзни ачыкълагъан мадде 2 къысымдан ибарет ола. Биринджи къысымда, мантыкъ джеэтинден, иза этиледжек анъламнынъ муим аляметлери бельгилене, яни сёзни башкъа сёзлерден айыргъан бир сынъырлары къоюла. Экинджи къысымында исе, анъламнынъ образлы, ассоциативли, къыймет кесюв компонентлери косьтериле (иллюстратив къысмы). Мында мезкюр сёз башкъа сёзлернен тургъун сёз бирикмелерини тешкиль эте, джумледе позиция денъишмелерге коре сёзнинъ манасы насыл денъишмелерге огърагъаныны корьмек мумкюн. Мадденинъ биринджи къысымы анълам олса, эм шу анълам, эм шу анъламгъа къыймет кесюв, эм образлылыкъ – концепттир.

     Асылында, ис-дуйгъу концептлернинъ меселеси пек меракълы ве джиддийдир. Илериде этрафлыджа араштырманы япмакъ ичюн, къадимий эсерлернинъ талилинден башлап, ис-дуйгъуларны адландыргъан сёзлер насыл къурулмаларны тешкиль эткенини, бу сёзлернинъ мана денъишмелерини (мана тарлашувы, кенълешюви) бакъмакъ керек.

Къулланылгъан эдебият:

1. Апресян Ю.Д. Метафора в семантическом представлении. // Вопросы языкознания.– 1993.– № 3. – С.34

2. Асанов Ш. Аталар сёзлери ве айтымлар (Къырымтатар тилининъ паремиологик лугъаты). – Симферополь: Къырымдевокъувпеднешр, 2002. – 194с.

3. Красавский Н.А. Динамика эмоциональных концептов в немецкой и русской лингвокультурах: Автореф. дис. д-ра филол. наук. – Волгоград, 2001. – 38с.

4. Маслова В.А. Параметры экспрессивности текста // Человеческий фактор в языке: Языковые механизмы экспрессивности / [В.Н. Телия, Т.А. Графова, А.М. Шахнарович и др.]; отв. ред. В.Н. Телия. – АН СССР, Ин-т языкознания. – М.: Наука, 1991. – 205с.

5. Мягкова Е.Ю. Эмоциональная нагрузка слова: опыт психолингвистического исследования. – Воронеж: Изд-во Воронеж. ун-та, 1990. – 188с.

6. Усеинов К.А., Ганиева Э.С., Сейдаметова Н.С. Къырымтатар тили. Фонетика. Лексикология. Фразеология. – Симферополь: Сонат, 2001. – 222с.

Бедиий эдебият:

 7. Алядин Ш. Эльмаз. Икяелер ве повестьлер. – Ташкент: Эдебият ве санъат нешрияты, 1972. – 288с.

8. Болат Ю. Алим. Роман. – Ташкент: Эдебият ве саньат нешрияты, 1980. – 424с.

9.                Паши И. Джанлы нишан. Роман. – Симферополь: Таврия, 1998. – 208с.