Къырым татарларнынъ миллий девлетлерининъ яныдан джанланув деврининъ (1917-1918) энъ меракълы ве дикъкъат чекеджек характеристик адиселеринден бири – Къырым къадынларынынъ бу йылларда там оларакъ сербест ве мусавийлиги беян этильгенидир. Бу адисенинъ  излерини, о девирнинъ бутюн миллий Къырым адиселеринде ве бу адиселерни тасдыкъ эткен бутюн тарихий вакъиаларда тапмакъ мумкюндир.

Инкъиляптан эвельки къырымтатар аилесининъ менфий тарафларындан бири, къадыннынъ, ана ве къызнынъ, бир чокъ хусусларда эркеклер иле граждан укъукъларында мусавий олмагъаны эди. Къырымтатар къадыны, о девирнинъ эксериет мусульман къадынлары киби, тыш алем ве джемиеттен айырылгъан бир вазиетте яшай ве онынъ къапалы аяты, эсас итибары иле, къорантасынен, башкъа мусульман къадынларннен барыш ве келиши иле сынъырлангъан эди. Мусульман къадыны, 1917 сенесининъ инкъилябына къадар, шеэрде сокъакъларында чаршафсыз юрип оламаз эди. Эркекнен бир ерде мусавий шартларнен файдаланып оламай эди. Къадыннынъ аяты эсасен яшайыш ве диний къаиделернен сынъырлана. Бойле ал оны, баба ве акъайгъа къаршы табий бир вазиетте олгъан эвлятлары, даа догърусы эркек эвлятлары огюнде ирадесини сынъырландыра эди. Бутюн бу шейлер, мусульман къдыннынъ джемиет аятына актив бир шекильде иштиракъ этмесинде маниалар догъура эди.

Исмаил-бей Гаспралы Русие мусульманларынынъ миллий медениетлерини джанландырув мефкуресини котермек ичюн, энъ эвеля мусульман къадынларыны сербестликке къавуштырмакъ программасынен арекет этмек ве бу эснада къуветли ве узун курешни башламакъ меджбуриетини дуйгъан эди. 1879 сенеси иле 1914 сенелери арасында Гаспралынынъ косьтерген девамлы ве гъайретли фаалиети нетиджесинде, XX асырнынъ ильк он йылында, Къырым мусульман къадынларынынъ сербестликке къавушмакъ ёлунда ильк адымлары атылгъан ве  1906 сенеси, Гаспралынынъ къызы Шефикъа ханум бабасынынъ идаресинде, "Алем-и Нисван” адлы ильк тюркий къадынлар меджмуасынынъ нешрини башламакъ имкяныны тапкъан эди. Кене де бу сенелери, мусульман къызларына миллий къырымтатар мектеплеринде окъувларыны девам этмек ичюн мусааде берильген эди. Рус муэллифи Е.Н. Орловскаянынъ 1911 сенеси нешир эткен "Крым” серлевалы китабында (Москва, – 1911. – С. 51-52) аман-аман бутюн къырымтатарларнынъ озь тиллеринде окъума ве язма бильгенлери ве эр къырымтатар коюнде бир мектеп олдугъыны къайд эте.

Къырым мусульман къадынларнынъ сербестликке иришмеси  ёлунда бу ильк мувафакъиетлер, 1917 сенесининъ инкъилябындан бир муддет эвель, Къырымда мусульман къыз ве огълан балаларнынъ берабер тасиль алгъанлары чешит тюркий халкъларнынъ мектеплерининъ къурулмасы ишини девам эткен Гаспралынынъ талебе ве меслекдешлери ярдымы ве гъайрети нетиджеси чешит сенелерде инкишаф эткен эди. Гаспралынен меслекдешлери Къырым къадынынынъ сербестликке къавушмасы ёлундаки фаалиетлерининъ энъ буюк эмиети, къырымтатарларнынъ миллий курешини эда эткенлери ве 1917 сенеси, Къырым къадынынынъ  сербестлиги ичюн земин ве эсаслар азырлагъанларыдыр.

Къырым татарлары 1917 сенеси апрель 7-де, миллий медениет мухтариетини илян эткен ве Къырымдаки къырымтатар халкъынынъ бутюн ишлерини алып бараджакъ Къырым мусульман Меркезий иджра комитетини сайлагъан Бутюн Къырым Мусульман конгресини топладылар. Конгресс векиллери иле, юкъарыда ады кечкен Меркезий иджра комитет азаларынынъ эксириети мусульман къадынларынынъ бираз эвель сербестликке къавушмасына тарафдар олмалары, къадын сербестлигининъ сурьатыны таин эткен эдилер. Бу себептен, 1917 сенеси апрель ве майыс айларында, Къырымнынъ бутюн шеэр ве койлеринде пейда олгъан ве Къырымнынъ бутюн мусульман къадынларыны ичине алгъан Къадын Комитетлери къурулды. Бу комитетлернинъ эсас гъаеси, мусульман къадынлары арасында медениет, маариф ве ичтимаий сааларында фаалиетлер эди. Бу комитетлер буюк бир гъайретнен чалыштылар. Къадын комитетлери 1917 сенесининъ август айында, Бутюн Къырым Мусульман Къадын Конгрессини тертип эттилер. Мезкюр Конгресске сайлагъан Къырым Мусульман къадынлары, Меркез комитети иле озь векиллерини Къырым Мусульман Меркезий иджра комитетине ве Шариат Махкемесине ёлладылар.

Къадын комитетлери Русие мусульманлары ичюн тамамен янъы бир къурумны тешкиль эте эдилер. Оларнынъ косьтерген фаалиетлери нетиджесинде ве эльбетте сербестликке сувсагъан мусульман къадыннынъ актив иштираги иле, Къырым къадыны,  тез арада сербестликке къавушты. Мусульман къадыныны урриетке къавуштырма компаниясы ялынъыз Къырым сынъырлары ичинде къалмай ве инкъиляпнынъ ильк йылларында бутюн Русие мусульманларына да чаре берильген эди. Бу кейфиет, мусульман къадын векиллерининъ ве булунгъан 800 векильнинъ иштираги иле Москвада 14-24 майыс 1917 сенеси кечирильген Биринджи Бутюнрусия Мусульманлары Конгрессининъ чалышмаларына да тесир  этти. Конгресснинъ, кунь тертибинде олгъан ильк меселелерден бириси – Русие мусульман къадынларынынъ урриет проблемасы эди.

 Джафер Сейдаметнинъ реислиги алтында Конгресте иштирак эткен Къырым делегациясы, Шефикъа ханум Гаспралы, Диляра Булгъакъ ве З. Давидович адында учь мусульман къадынындан дахиль, 25 азадан тешкиль олунгъан Конгресснинъ мусульман къадынынъ сербестлиги ичюн берген къарар, къадын урриетининъ Къырым сынъырларында тез-тез керчеклешмеси ичюн бир весиле тешкиль этти. Ойле ки, 1917 сенеси апрель 7-де Бутюн Къырым Мусульман конгрессинде иштирак эткен 1500 векильнинъ ичинде ялынъыз эки къадын булунгъаны алда, 1917 сенеси октябрь 14-15-те топлангъан ве Къурултайнынъ чагъырылмасына къарар берген къырымтатарларнынъ Бутюн Къырым ичтимаий ве Миллий Конгрессинде иштирак эткен 200 векильнинъ арасында 20 къадын бар эди. Бир чокъ весикъалардан ве бу эснада, Къырым мусульман къадынлары Меркез Комитетининъ 1917 сенеси 30 ноябрь-де кечирильген Къурултай сайлавлары мунасебети иле, халкъкъка хитап оларакъ нешир этильген беян-намеден (беян-наме Шефикъа ханум Гаспралы тарафындан азырлангъан) анълашылгъанына коре, Къырым мусульман къадынлары, энъ буюк фаалиетлерини Къурултай сайлавларында костергенлер. Къырым къадын комитетлерининъ косьтерген фаалиет ве пропагандалары нетиджесинде Къурултайгъа сайлангъан 76 миллет векилининъ арасында дёрт къадын бар эди. Бунлардан бири  Шефикъа ханум Гаспралы, айны заманда, Къурултайнынъ ачылыш кунюнде беш адамдан ибарет олгъан Къурултай реислигине сечильген эди, дигери исе – Анифе Боданинская миллетвекиллернинъ сол социалист къанатыны олуштырмагъа  тешеббюс костерген эди. Бу дёрт къырымтатар къадыны, мусульман къадыны, ялынъыз Къырымнынъ тарихинде дегиль де айны заманда бутюн Тюрк ве Ислям  дюньясынынъ тарихында ильк дефа оларакъ Меджлиске ве Парламентке миллетвекили сечильген эди.

Къырым мусульман къадынларынынъ урриет арекети, бунынъ "Ислям эсаслары” иле "Зыддиет алында” олгъаны ве " Къырым мусульманларнынъ аяты алт-усть эткенини” илери сюререк аль этильген наразылыкъта булунгъан  Къырым мусульман дин адамларына къаршы оппозиция пейда этти. Амма бу къаршылыкъларнынъ тарафдарлары чокъ дегиль эди, онъа коре къырымтатарларнынъ эксериети узерине ич бир тесири олмады. Айны шу къаршылыкълар Къурултайда булунгъан миллетвекиллернинъ тарафындан да корюне эди, оларнынъ чогъунлыгъы къдынларнен эркеклернинъ мусавийлигине къаршы чыкъа эди. Лякин Къурултайнынъ эксериети къаршысында ве Къырымнынъ белли эрбапларындан олгъан муфти Номан Челебиджихан ве Джафер Сейдаметнинъ мудафаларынынъ нетиджесинде бу чатышма ве къаршылыкълар ёкъ олды ве  1917 сенеси октябрь 26-да къабул этильген къырымтатарларнынъ миллий конституциясында (мадде-18) къадын иле эркекнинъ там мусавийлиги илян этильди. Конституциянынъ айны 18-джи маддесинде Къырым Миллий Меджлиси къадынлар иле эркеклернинъ укъукъ мусавийлиги меселесини къоя ве къадынлар укъукъларыны къорчалайыджы къанунларазырламакъ  вазифесини къоялар. Къырым мусульман къадынларынынъ тамамен укъукъий урриети иште бу акт иле тамамланды. Бу сонъки акт иле къырымтатарларнынъ къадын укъукъларыны къорчалайыджы къанунлары ялынъыз Шаркъ мусульман мемлекетлеринде дегиль де, къадыннынъ меджлиске я да парламентке сечильмек акъкъы дахиль, там укъкъукъ мусавийлигине саип олабильгени, базы Гъарп мемлекетлернинъ  бу сой къанунларыны да кериде къалдыргъан олгъаныны къайд этмек керек.

Эдебият:

 Emel, 1972 № 68. Dr. Edige Kırımal. 1917 ihtilâlinden evvel ve sonra Kırım-Türk ailesinde kadınnın durumu.