1899 сенеси 26 майыс  куню «Терджиман» газетинде басылгъан бир парчада дениле ки, шу куньлер бутюн Русие кендисининъ энъ мешхур шаири А.С. Пушкиннинъ 100 - йыллыгъыны къайд этмекте. Илимлер Академиясы, университетлер, окъув юртлары, гимназиялар ве чешит джемиетлер бу топракънынъ улу огълу олгъан шаирни анъмакъта, оны шерефлемектелер. Атта дигер мемлекет ве халкълар бу байрамгъа къошулып озь хошгонъюллигини косьтермектелер, оны кендилерининъ юрек тимсали шеклинде танымакъталар ве онъа нисбетен сыджакъ ислер дуйдурмакъталар ¹.

Пушкиннинъ образлары тар бир черчиве ичинде булунмайлар, оларда Украин, Кавказ, Литва халкъларынынъ аят левхалары корюнмекте. Онынъ эсерлери чокъ тиллерге чевирильди. Терджиме олунгъан эсерлер миллий эдебиятларда айрыджа роль ойнамакъталар. Айны шей Къырымгъа да аит. Пушкиннинъ эсерлери къырымтатарджагъа чеврилиркен, онынъ образ системалары, яраткъан левхалары къырымтатар миллий эдебиятына кирсетилип, онъа тесир эткендирлер. Шу джумледе Пушкиннинъ драматургиясы къырымтатарджагъа терджиме олуныркен, драманынъ бир жанр оларакъ хусусиетлери де языджыларымыз тарафындан менимсениле, жанрнынъ инджеликлери, услюп чешитлери, диалогнынъ озьгюнликлери огрениле. Шунынъ ичюн терджиме иле фааль огърашкъан языджыларнынъ кенди эсерлери де пишкинлиги ве бедий сыфаты иле айрылып туралар.

Ама эр алда эсернинъ теренлиги, бедиети бир тарафтан миллий озьгюнлик ве экинджи тарафтан дигер тиллерден алынгъан эдебий теджрибеге эсасланмакъта. Пушкиннинъ эсерлери ХIХ асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башында къырымтатарджагъа чокь дефа чевирильдилер. Ильк чевирме теджрибелери ХIХ асырнынъ орталарында Къырым Ховаджа тарафындан япылгъандыр. «Багъчасарай чешмеси» ве «Талисман» киби эсерлери исе, 1899 сенеси О. Акъчокъракълы тарафындан терджиме олунып, айры китап шеклинде нешир этильгендир.

А.С. Пушкиннинъ бедий сёз яратма санаты, онынъ теджрибе къувети истер - истемез яваш - яваш къырымтатар бедий эдебиятына да сингендир. Къырымтатар драматургиясы терджиме олунгъан эсерлерден зенгинлешип, инсаннынъ маневиятыны огренме, онынъ зайыфлыгъы ве зехин кучюни анълама бильгилери де менимсениле.

Ама бедий эсернинъ буюк кучю догърудан - догъру тильнинъ озюнен багълыдыр. Терджимелер не къадар истидатлы япылса да, олар миллий левханы, миллий анъны кереги киби косьтермейлер. Шунынъ ичюн бир инглиз алимининъ атта бойле сёзлери де бардыр: Фирдоуси (940 - 1020), Хафиз (1325 - 1390) яхут Саадининъ (1210 - 1292) эсерлерини окъуп зевкъ алмакъ ичюн фарсиджени огренмеге ляйыкътыр.

Дигер тарафтан джихан эдебияты классиклери бир чокъ тиллерге чевирилип белли бир тильде язылгъан эсер дигер халкъларгъа да белли ола ве дюнья медениет хазинесини зенгинлештире. Бу манада А.С. Пушкин иле багълы бойле меракълы бир мисаль кетирмек мумкюн. И. Гаспринскийнинъ язысында расткельген бу мисаль буюк ибретке маликтир.

1828 сенеси А.С. Пушкин Тюркиени зиярет эте. Анда оны бир тюрк пашасы иле таныштыралар. Тюрк пашасы Пушкинни буюк рус языджысы олгъаныны бильген сонъ, бойле гузель бир фикир сёйлеген. Деген ки, истидатлы языджылар кенди виляетлерининъ инджи сюслери олсалар да, олар бутюн джиханнынъ малыдыр.

А.С. Пушкиннинъ мусульман халкъларына ве мусульманлыкъкъа багъышлагъан бир сыра эсерлери булунмакъта. Онынъ эсерлеринде Къырым, Кавказ, Татарстан киби топракълар ве олардаки медениет айрыджа ер тутмакъта.

Иште, шу буюк языджынынъ 100 - йыллыгъына багъышлап Осман Заатов онынъ «Саран пехливан» («Скупой рыцарь») эсерини къырымтатарджагъа чевирип нешир этти. Мезкюр китапнынъ джылтында бойле язылар булунмакъта:  Саран пехливан. Русчадан мютерджими Акъмесджитте русча ве татарджа муаллими Осман Захатов. Багъчасарай: «Терджиман» таш ве хуруфат басмаханесинде басылмыштыр. Сене 1901. ²

12 саифели бу китапченинъ бир нусхасы бугуньде С. - Петербургда Русие Миллий Кутюпханесинде «к - тат / 3 -711» шифри алтында булунмакъта. Инвентарь номери: 2369.

Китапченинъ алт къапында русча оларакъ: «Дозволено цензурою, 13 марта 1901 г., С. - Петербургъ» - дие язылгъандыр.

Ама меракълысы шу ки, 1899 сенеси (А.С. Пушкиннинъ 100 - йыллыгъына багъышланып) Багъчасарайда ойналгъан «Саран пехливан» башта Исмаил Лютфи Умеров тарафындан чеврильгендир. Эм бу терджиме назм дегиль де, несир экен. Бу акъкъында спектакльнинъ иштиракчиси Джелял Меинов хабер бере. ³  Спектакльни сахнада шу артистлер къойгъан эдилер: Джелял Меинов, Осман Заатов, Сеттар Мисхорлы, Исмаил Лютфи Умеров ве Абдулла Терликчи. Сырасы кельгенде, шуны да къайд этмек истеймиз. Бу артистлер акъкъында биобиблиографик малюматлар профессор Исмаил Асаногълу  Керим тарафындан нешир этильген эди. ⁴ Ама сонъ вакъытлары биз Акъмесджиттеки граждан архивинден артистлернинъ бири - Сеттар Мисхорлы иле багълы бойле къошма малюматлар эльде эттик. Мегер Сеттар Мисхорлы сиясетте де фааль иштирак эткени ичюн артындан гизли оларакъ чар охранкалары козете эди. Меселя, бир весикъада Таврия жандарма идаресининъ хадими /реис муавини/ ротмистр Леус Багъчасарай полициймейстерине 1911 сенеси июнь 16-да бойле риджада булуна (русчадан терджимедир): «Бир люзюмиет чыкъкъаны себебинден, сиз эфендизадемизге Сеттар адлы кимсе Багъчасарай кредит банкаларынынъ биринде хадим оларакъ хызметте булунамы, ве эгер де булунгъан киби олса, онынъ толу ады, унваны, преписка ве хызмет ери, яшы ве адресини огренип хабер берменъизни риджа этерим». Экинджи куню, яни 1911 сенеси июнь 17-де, Багъчасарай полиция надзиратели Багъчасарай полициймейстерине джевабен бойле хабер бере: « Сиз эфендизадемиз вердигинъиз вазифе узерине хабер этем ки, анъдыгъынъыз шахс асылында Сеттар Мисхорлы олып, яшы 32-де, Багъчасарай кредит банкасынынъ директоры вазифесинде ве Багъчасарайда Къайтазан махаллесинде кенди эвинде яшамакътадыр». ⁵

Джелял Меинов язгъаны киби, пьеса метни (тексти) ве роллер мукеммель огренильди. Эсер сахнада ойналыркен, «Багъчасарай эхалисини буюк бир мемнуниет ичинде быракъмыш иди. Атта халкъын риджасына ве теклифине бинаэн,  артистлер «Саран пехливан»ны икинджи куню текрар ойнамагъа меджбур олмуш идилер» (Меинов Дж. Къырымда татар театросы // Енъи дюнья.-1925.-ноябрь 17).

А.С. Пушкиннинъ бу эсери къырымтатарджа бир чокъ керелер ойналды. Бир дефасында бу акъта атта рус газетинде де хабер берильди. Ама газетке малюмат ёллагъан рус корреспонденти меселени там анъламагъаны ичюн буны «темиз татарджа ойналгъан биринджи спектакль» киби фикир юрьсете.  Эр алда шу хаберде де  меракълы шейлер тарифлене. Русча макъаледе айнен шойле дениле: «Залдаки отургъычларнынъ номерлери олмагъанындан, сейирджилер арасында анълашылмамазлыкълар олды… Эм де халкъ театрге яхшыджа алышмагъаны ичюн, базылары залгъа киргенде, аякъкъапларыны чыкъара ве багъдаш къурып отура, дигерлери темаша вакътында шекерлемелер тюкянындан алынгъан франзоллернен къапына эдилер». ⁶ Хабернинъ девамындан спектакльде баш роллерден бириси олгъан Барон ролюни Джелял Меинов ойнап муваффакъиет къазангъаны, ве Гаспринскийнен Акчурин эфендилер спектакльнинъ тешкилине ярдым эткенлери анълашыла.

Аслында Заатовнынъ терджимеси де там оларакъ назм жанрында дегильдир. Ялынъыз къыскъа олгъан джумлелер белли бир услюпте ифаде этильсе, эсерде везин уйгъунлыгъы дуюлмакъта. Ама образлар гузель ишленгени, меракълы эпитетлер, къыяслар истидат иле иджат этильгени ачыкъ корюнмекте.

Бугуньде Осман Заатовнынъ терджимесини араб уруфатындан кирилджеге транслитерациясыны япар экенмиз, эски метиннинъ бутюн хусусиетлери ве инджеликлерини сакъламагъа тырыштыкъ. Иште, 104 йылдан сонъ А.С. Пушкиннинъ къырымтатарджагъа чеврильген «Саран пехлива»ны янъыдан дюнья юзюни корьмекте.

Къулланылгъан эдебият:

1.                 Гаспринский И. Александр Сергеевич Пушкин // Терджиман. - 1899.- 26 мая.

2.                 Пушкин А.С. Саран пехливан. Русчадан мютерджими Осман Заатов. Багъчасарай: «Терджиман» таш ве хуруфат басмаханеси. - 1901. - 12 с.

3.                 Меинов Дж. Къырымда татар театросы // Енъи дюнья. - 1925. - ноябрь 17.

4.                 Керим И.А. Сахна къараманлары // Йылдыз. - 1997. - № 6. - С. 176-181.

5.                 ЦГАК, Ф. - 706. - оп. 2. - д. 35. - лл. 251, 390.