T. Kerim: 1917–1920 seneleri «Millet» gazetasında basılğan ilmiy-tenqidiy ve içtimaiy-siyasiy eserleri - Matbuat - Каталог статей

Navigatsiya

Kategoriyalar

Antroponimika [1]

Edebiyatşınaslıq [21]

Folklor [13]

Sahnacılıq [4]

Tarih [11]

Tenqid [4]

Tilşınaslıq [19]

Kitaphanecilik [0]

Matbuat [32]

Maarifçilik [2]

Medeniyet [6]

Mimarcılıq [1]

Müzeşınaslıq [1]

Soyadlar bazası

"Tamırlarıñnı ögren"
Aqmescit Devlet Arşivinde

Statistics

Онлайн всего: 1

Гостей: 1

Пользователей: 0

Главная » Статьи » Matbuat

T. Kerim: 1917–1920 seneleri «Millet» gazetasında basılğan ilmiy-tenqidiy ve içtimaiy-siyasiy eserleri

Metin tili: qırımtatarca

Müellif: Tahir Nureddin oğlu Kerim

Qırımtatar halqınıñ milliy gazetası olğan "Millet”ni müstaqil neşiri olaraq terence ögrendigimiz sayesinde çoq tesadüfli, evelde bizge sır olıp kelgen malümatlarnı tapamız. Yañı bilgiler ve keşflerine malik olamız. Misal olaraq, H. Odabaşnıñ qırımtatar milliy neşir işine qoşqan issesine tenqidiy bir nazar taşlayıq. Hususan, "Millet” gazetasınıñ ömürini nefis edebiyat ve ğazetacılıq nümunelerinen yaraştırğan Odabaş, oquyıcılarğa özüni ince zehinli felsefeci, mahretli tenqitçı, filolog ve eserlerinde realizm bediy usulını qullanğan yazıcı olaraq tanıttı. Eserilerniñ sadeligi, fikir etüv serbestligi ilk baqışta primitiv olıp körünse de, tarihiy malümat ve bediyetligi cehetinden ğayet meraqlı ve qıymetlidir.

Müellif, öz eserlerinde halq daha doğrusı, qırımtatar şivelerini birleştirip, orta tilde yazğan ertege, kezinti, hikâye ve ilh. janr türleri vastasınen "Millet” gazetasınıñ evelde mühürlenip qalğan siyasiy-ğayeviy steriotiplerini bozmağa çalışa. Habibulla efendi bu çatışmalı meseleni böyle tarif ete: "Başqa türlü yazmaqçün gazetden maña yer bermiyler, sen tatarca yazasıñ, gazetniñ resmiy tili ise türkçedir. Biz saña bir ertegelik yer beremiz, başqa yazılarıñnı qabul etmemiz, deb aytalar. Qateceksiñ, öz memleketimde öz tilimnen yazmağa yol bermegen soñ, men de bütün yazacaq şiylerimni gazetniñ ortasından çekilgen bu qara çizginiñ astında ertege suretinde yazmağa mecbur olam...”^¹. Mında "Mevlüd bayramı” ertegeniñ müellifi ğazeta idaresine nisbeten şikâyetlerini bildirmek degil de, qırımtatar ehalisiniñ siyasiy dünya baqışlarını kötermekni, tazertmekni tüşüne. Bütün Qırım müsülmanlarını milliy ruhta terbiyeley. Bu söz ustasınıñ edebiy-tenqidiy, publitsistik, bediy eserlerini terence ögrenir ekenmiz, onıñ "Millet” gazetasında 1919 senesiniñ ortalarında, bir qaç ay baş muharir vazifesini eda etkenini añlaymız^². Bunıñ isbatı olaraq neşirniñ sahifelerinde "Çatırtavlı” adınen basılğan "Basmahane işleri”, "Gazeta meselesi”, "Gazeta” kibi ve başqa maqaleleridir^³. Soñra aynı şu yılnıñ sentâbr ayından itibaren ise gazetanıñ başına Osaman Murasovnıñ kelgenini "İdareden” serlevhalı qısqa bildirüvniñ mündericesinden añlamaq mümkün: "Millet” gazetası bugün yineden çıqmaya başladı. "Millet” evelkisi kibi yine de siyasiy, edebiy, ictimaiy ve iqtisadiy [...] bir gazetdir. Neşir muvaqqat Vaquf Komissiyası oldığından "Millet” yeñi teşkil olunan Duhovnıy Pravleniyası ile Vaquf Komissiyasınıñ resmiy naşir-i efkârı tanılacaqdır. "Milllet”-niñ baş muharriri ve müdir mesuli sabıq "Bürhan-ı teraqqi” ve "Hamiyyet” gazetalar muharriri bulunan, Birinci Qırım Qurultayı azası Osman efendi Murasovdır. İki seneden beri bir hayli boyalara kirüb çıqqan "Millet” bugün artıq "bitaraf” bayrağı altına çıqtığını ilân idiyur...”^⁴.

Yuqarıda bahs etkenimiz kibi, H.S. Ayvazov muharrirlikten ketken soñ, işini ğayrıdan başlağan ğazetanıñ vaziyeti deñişe. Bu avuşmalarnıñ bir qaç tarafını açıqlayabilemiz:

Muharririyetniñ Aqmescitteki "Teatralnaya” aralığından "Kantarnaya” soqağına köçmesi^⁵;
Devlet tarafından gazeta içün ayırılğan para mıqdarınıñ eksilmesi;
Oquyıcılar abunesinden olğan kelir faiziniñ aşağı enmesi;
Nezaret tazıyıqı ve daha maaşlarnıñ eksilmesi neticesinde gazeta hadimleriniñ işten ketmesi. Bundan ötrü, kündelik neşirniñ münderice cehetinden zayıflaşması;
Elektrika, kâgıd, böya ve başqa teşkiliy-tehnikiy istimalları içün olğan borcları neticesinde matbaa maşinalarınıñ toqtaluvı. Bu sayede ücüz satın alınğan basma malzemeler keyfiyetiniñ farqlığı. Gazeta sanlarınıñ öz vaqtında çıqmayuvıdır. H. Odabaşnıñ "Gazeta” adlı maqalesinde "Millet” gazetasınıñ faaliyeti haqqında bergen malümatlar ve şahsiy araştıruvımıznıñ neticelerine bazanğan cedvelimizde bazı noqtalarını açıqlayaraq, mevzumız boyunca evel yapılğan bazı çalışmalarını keñişlemege yañı imkânlarını köremiz^⁶. Misal olaraq, 1918 senesi sentâbrde "Millet” idaresiniñ Kantarnaya soqağına köçmesinen beraber özine "Qırım ocağı” gazetasını da qoşıp keñişlengenini qayd etmek mümkün^⁷. Aqmescit Devlet Arhivinde saqlanğan "Terciman” gazetasınıñ cıltlamasında közümizge "Qırım ocağı” bayram ve cuma ertesinden başqa her kün çıqqan siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazetası çarpqan edi^⁸. "Millet”-niñ bergen haberine köre, bu kündelik neşir 1917 senesi iyünniñ 30-dan itibaren neşir etilmege başlağan edi^⁹. "Qırım ocağı” gazetanıñ tarihiy sahifelerinde M. Qurtiyev, H. Cahid, R. Muratov, H. Rahmiy, M. Şerefeddin, Fehmiy kibi icadiy simalarnıñ bediy, ilmiy, siyasiy eserlerinen beraber folklor nümuneleri, ilânlar ve oquyıcılar tarafından idarege adına yazılğan mektüpler, qıymetli haberlerni rastketirmek mümkün. Halbu ise, gazeta yalıñız 1917 senesi iyün ayından 1918 senesi sentâbr ayına qadar V. İbrahimovnıñ, M. Qurt-Memetovnıñ naşirligi ve A. Arifniñ muharrirligi altında "Qırım ocağı” basmahanesinde çıqqan edi^¹⁰.

"Millet” gazetası çerçivesinde tapılğan medeniy hazineleri üzerinde başlağan qoñuşmamıznı devam eterek, "Millet” matbaahanesinde çıqqan siyasiy-içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy kündelik neşirleri "Al bayraq” ve "Millet işi” gazetalarını da rastketiremiz. Bular "Qırım ocağı” kibi mezkür arhivniñ kataloglarında qayd etilmegeni kibi, "Millet” gazetasınıñ nüshaları ile qarışqandır^¹¹. Velhasıl, üstünde muharriri: yazıcılar heyeti olaraq yazılsa, "Al bayraq” qırımtatar sotsialistleri, "Millet işi” gazetası ise H. Ayvazovnıñ idaresinde çıqa^¹². Hususan, sotsialistlerniñ muharrirligi altında olğan neşirniñ vazifesi qırımtatarlarnı rus inqilabiy gazetalarnıñ soñ haberlerinen tanış etmekten ibaret edi.

"Millet” ve yuqarıda añılğan kündelik neşirlerniñ tış körünişi üzerinde mualâzalar yapmağa ağır. Yalıñız "Millet” matbaasında çıqqan gazetalarnı alğanda, bularnıñ halı pek acınıqlı olğanını köremiz. Ğaye, münderice cehetinden küçlü olğan "Millet” – "Terciman” ğazetasınıñ yüksek tehnikiy üstünligine nisbeten pek fuqare: kâğıtı qaba, harfleri silingen, fotosüretlerden ise acizdir. Buña başqa taraftan yanaşsaq, mında belki arhiv hadimleri ve ya devletniñ lâqaydsızlığı neticesinde Qırım müsülman halqınıñ qadim basma organları slavyan neşirlerine baqqanda, zayıf halındadır. Mında sahifeleri ipranıp tökülğen, yırtılğan ve hatta bazı cıltlarından kesilip alınğanı körüne.

1 Çatırtavlı. Mevlüd bayramı: Kiçkene ertege // Millet. – 1918. – № 177. – Dek. 19.

2 yani Hasan Ayvazov "Millet” gazetasınıñ muharrirliğinden çıqması ve Osman Murasovnıñ "Millet”niñ başına kelmesi arasında olğan vaqıt.

3 Çatırtavlı. Dereköy – Basmahane işleri: Ertege // Millet. – 1919. – № 39. – Fevr. 17; Gazeta meselesi // Millet. – 1919. – № 69. – Mart 27; Gazeta // Millet. – 1919. – № 70. – Mart 28.

4 İdareden // Millet. – 1919. – № 1. – Sent. 1.

5 1917 senesi "Millet” idaresi "Teatralnıy aralığı-1” ve 1918 senesinden itibaren "Kantarnaya soqağı-20”, adresi böyünca yerleşe edi.

6 Селимова Л. Къырымтатар миллий матбуаты тарихына бир назар. – Акъмесджит: Оджакъ, 2008. – 123 с.; Seyityahya N. Qırımtatar Edebiyatında destan janrınıñ üstünde çalışmalarnıñ ehemmiyeti // Bahçesaray. – 2006. – № 39. – C. 22-23; Юксель Г. Крымскотатарская журналистика в России и в СССР (1905–1941 гг.) // Научно-культурологический журнал. – 2009. – № 7 (187) / эл. сайт: www.relga.ru.; Яблоновська Н. Історичний досвід формування вільної етнічної преси Криму (березень-грудень 1917 р.) / эл. сайт: www.turkolog.narod.ru.

7 "Millet” matbaası yerinden köçerek, yeñi yerine yerleştiginden ve matbaasına "Qırım ocağı” matbaasını da qoşuldığından işlerini bir qat daha kenişletmişdir. Bir tarafdan işlerini düzgü ve yolında yapacağı kibi, işlerin güzelligi ve temizligi ile beraber ücüzlıqlarına da ayırıca diqqat idecekdir. Böya ve kâğıdlarınıñ yahşılıqlarına ve ustalıqqa olan yeñiliklerine de muracaat iderek, müşterilerini bir qat daha memnün itmeye çalışacaqdır. Matbaa tatarca ve rusça harflerin bir çoq qısımlarına malik oldığından her iki dürlü siparişleri de qabul idebilir. Türlü-türlü defterler, vizitnıy kartalar, toy davetnameleri kibi nazik ve ince hıdmetleri yapan ustalarıle onlara mahsus nefis kâğıdlar da vardır. Aqmescid, Kantarnıy caddede sabıq mahkeme-i şeriye binası” / İlân // Millet. – 1918. – № 100. – Sent. 5; Mustafa efendi Qurtiyev (Ömüri ve yaratıcılığı haqqında malümatlar) // Azat Qırım. – 1943. – № 44 (140). – İyün 1.

8 Киримов Т.Н. Газетные фонды государственного архива в АР Крым // Научный бюллетень. – 2008. – № 13. – С. 89; Qırım ocağı (Bayramlar ve cuma irtelerinden başqa her kün çıqar siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazetasıdır). – 1917. – № 18. – Sent. 1; № 23. – Sent. 26; № 45. – Dek. 13.

9 Qırım ocağı: İlân // Millet. – 1917. – № 5. – İyül. 2 ["Qırım ocağı” gazetasınıñ asıl nüshalarda her kün çıqqan gazeta yazılsa, ilânda gazetanıñ haftada eki defa çıqıp başlağanı haqqında haber berile]; Seyidcelil Hattatov. İhtar: "Qırım ocağı” gazetasınıñ birinci nomerasında... // Millet. – 1917. – № 5. – İyül. 2.

10 Qonaqbay. Gazetalarımıznıñ tarihı // Azat Qırım. – 1943. – № 5 (101). – Yanv. 16; "Qırım ocağı” gazetasında muharrirlik yapqanlarnıñ arasında M. Qurtiyevni de qayd etmege mümkün // Mustafa efendi Qurtiyev // Azat Qırım. – 1943. – № 44 (140). – İyün 1.

11 Al bayraq [cuma ve bayram künleri irtesinden mada her kün çıqqan siyasiy- içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy gazetıdır, birinci yıl çıqışı. Muharriri: heyet-i tahririye, naşiri: "Millet” matbaası idaresi]. – 1918. – № 1. – 20 (5) mart; № 15. – 25 (12) mart; № 16. – 26 (13) mart; Millet işi [cuma ve bayram künleri irtesinden mada her kün çıqqan siyasiy- içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy gazetıdır, birinci yıl çıqışı. Muharriri: heyet-i tahririye, naşiri: "Millet” matbaası idaresi]. – 1918. – № 8. – 16 (1) mart; № 9. – 19 (4) mart.

12 H.Sabri Ayvazov. Qırımtatarlarında gazeta ve gazetacılıq // İleri. – 1924. – № 4 (12). – aprel. – S. 13; Qonaqbay. Gazetalarımıznıñ tarihı // Azat Qırım. – 1943. – № 5 (101). – Yanv. 16; Керимов И.А. Крымскотатарская периодическая печать довоенного времени // Научный бюллетень. – 2004. – № 1 (6). – С. 2-5.

Категория: Matbuat | Добавил: tairk (10/11/26)

Просмотров: 826 | Рейтинг: 0.0/0

Всего комментариев: 0

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]

Malümat sayısı

Photo: 47
Blog: 2
Ekspeditsiyalarımız: 3
Failler konvolütı: 246
Maqaleler: 115
Qırıtatar folklorı: 238
Guestbook: 712

Akademik lüğatlar

Kitaplarımız

Yuqarıda bahs etkenimiz kibi, H.S. Ayvazov muharrirlikten ketken soñ, işini ğayrıdan başlağan ğazetanıñ vaziyeti deñişe. Bu avuşmalarnıñ bir qaç tarafını açıqlayabilemiz:

Muharririyetniñ Aqmescitteki "Teatralnaya” aralığından "Kantarnaya” soqağına köçmesi5;

Devlet tarafından gazeta içün ayırılğan para mıqdarınıñ eksilmesi;

Oquyıcılar abunesinden olğan kelir faiziniñ aşağı enmesi;

Nezaret tazıyıqı ve daha maaşlarnıñ eksilmesi neticesinde gazeta hadimleriniñ işten ketmesi. Bundan ötrü, kündelik neşirniñ münderice cehetinden zayıflaşması;

Muharririyetniñ Aqmescitteki "Teatralnaya” aralığından "Kantarnaya” soqağına köçmesi^⁵;