Metin tili: qırımtatarca

Müellif: Tahir Nureddin oğlu Kerim

Ğayeviy-psihologik çatışmalar, siyasiy falsifikatsiyalar ile murekkepleşken zamanımızda "Millet” gazetasında basılğan publitsistik eserler antologiyasınıñ maqsadı, bu oquyıcını asıl ceryanlarnen tanış etmektir. Vatandaşlarınıñ evelden yapqan tarihiy interpretatsiyalarını ğayrıdan idraq etmek, zemaneviy tarihşınaslarnıñ meydanğa çıqarğan delillerinen qıyaslamaq içün yañı imkânlar doğurmaqtır. II Ulu Cihan Muharebesinden evel qırımtatar milliy neşirleriniñ belli bir qısımı arap ve latin hurufatlarına bazanğanı neticesinde kiril elifbesi esasında terbiyelengen nesiller¹ öz tamırlarından mahrum olayatqanlarını duymayıp qaldılar. Milliy-medeniy ketişatnıñ hususiyetlerini ilk ceryanlarından ögrenmege arzetken zemaneviy araştırıcısı içün bu qadim yazılar bazıda qara hisar misalinde körüne. Rusiye çarlığı, sovetler hükümeti zamanında halq intelektüal yadikârlıqlarınıñ mahv olunması, hurufatlarnıñ avuştıruv muameleleri ve ilh. tarihta belli sebeplerden dolayı milletniñ ontologik, yani tabiiy evrimi aqsaya başladı². Bügünki qırımtatar iliminiñ zayıflığı da bunıñ ile bağlıdır. 1943 senesi "Azat Qırım” gazetasında basılğan "Tilimiz ve edebiyatımız haqqında bazı qaydlar” adlı maqaleniñ müellifi Şeyhzade Noman bu hususta böyle ayta: "1928 senesine qadar Qırımda arap [h]arifler ile pek çoq kitapçıqlarnen Çobanzade Bekir Sıdqiy beyniñ ilmiy eserleri, A. Özenbaşlınıñ "[H]icretleri” ve tük-tük pyesler tab ve neşir etildiler. Tatarnıñ köylüsi, münevveri bularnı ala oquy ediler. 1928 senesi elifbemiz latin elifbesine avuştırılğan soñ, tatarlar kitleviy surette latincege baykot ilân ettiler. 1938 senesi ferman boyunca rus elifbesile avuştırılğan soñ, bu baykot da[h]a keskin bir şekil aldı. Qırımtatar ziyalısı "Qızıl Qırım”, "Komsomolets” gazetaları, jurnalları [h]iç te oqumaz edi. Qırımtatar tili zor-zıqı rus [h]arfine, nahvına uydurıldı. Qırımtatar edebiyatı 3 epos, 4 rivayet ve [H]üsein Şamil Tohtarğazınen sıñırlanabildi. Gasprinskiy, Çelebicihan, Cafer Seyda[h]met, Şevqi Bektöre, Çobanzade, Kermençikli, Geraybaynı ve ilh. bilgen til ve edebiyat dersi bergen [h]ocalarımız az ediler, talebeler ise olarnıñ adlarını bile eşitmey ediler. Qırımtatar edebiyatı markası altında III ve IV sınıflardan başlap X sınıflarğa barğancek [h]ep rus klassikleriniñ tercüme edebiyatı keçirilir edi”³. Baba-dedelerden miras qalğan tilini, hürf-adetlerini muqaytlıqnen asırlar boyu ögrenip kelgen avam halqqa yañı elifbeleri havflı ve acınıqlı olıp köründi.

Misal olaraq, yuqarıda adı añılğan Cemil Kermençiklini alayıq. O, öz eserlerinde milletniñ uzaq ve yaqın keçmişine müracaat etip, hür devletniñ tiklemesi içün özgün ğayeler ve usullarını bile araştırıp keşf ete. Bunıñnen beraber yazıcı qırımtatarlarda milliy medeniyetniñ saqlanması ve şekillenmesi yolunda (sovetler tarafından "mutaasipli” sıfatında kösterilgen) konservatizmniñ zarardan ziyade fayda ketirebilecegini isbatlamağa tırışa. Mında eski elifbeniñ latinleştirüvi münasebetile başlanğan kampaniyasında da faal surette iştirak etkenleri arasında H. Ayvazov, H.  Odabaş, A. Lâtifzade, İ. Lemanov, B. Çobanzade kibi icadiy simalarnı rastketirebilemiz⁴. B. Çobanzadeniñ 1926 senesi Bakuda Umum Şuralar İttifaqınıñ Birinci Türkoloji Qurultayında yapqan maruzasında şöyle denile: "Arqadaşlar, türk dili ile arab dili arasında fonetika ve qısmen nahv ve saire cehetinden hiç bir münasebet yoqdır. <...> yazı ile dilin arasında ahenk olmadığından on yahud on birinci asırdan başlayaraq, arap elifbası türk diliniñ mahiyetini bozmışdır...”⁵.

Böyleliknen, XIX ve XX asırları arasında icat etken yazıcılarnıñ yaratıcılığını tahlil eterek, biz evelce nümune olaraq kösterilgen metinde qırımtatar ziyalılarınıñ bütün müsülman türk dünyasını lehçe ile birleştirmek kibi mühim arzularını his etemiz. Bu samimiy hayallarnıñ devamını 1928 senesi Qırımda teşkil olunğan "Yañı elifba dostları cemiyeti”niñ yayratqan "Yeñi elifba – Şarqda inqilâb demektir!” ğayesinde tapmaq mümkün⁶. Demokratik inqilâp demir perdeleri artında yüzüni saqlamağa çalışqan Sovet sotsialistleri de başta umum halqlarnı "birleştirmek” (yani milliy halq tillerini, adetlerini, dinlerini mahv etip, yañı ruslaştırılğan qavmini meydanğa ketirmek) maqsadınen kendi rus elifbesini latincege avuştırmağa akademik seviyesinde ciddiy davranışlarını köstergeni kibi olsa, neticede ise siyasiy, maaleviy, içtimaiy ve diger sebeplerden dolayı latin elifbesinden vazgeçeler⁷. keñiş şekilinde tüşünmege alışqan "Yañı elifba” mücahitleri sovetlerniñ zalım siyasetini duyğan İdil-Ural tatarlarnıñ vekilleri Galimcan Şaraf, Galimcan İbrahim ve türkoloji konferentsiyasınıñ ayrı taqım iştirakçilerinen kötergen bu"Yaponyalılar latin elifbasını qabul itmedikleri halda ne içün teraqqi itmiş ve medeniyleşmişlerdir? Dünyanıñ her tarafında, medeniyet dünyasınıñ her sahasından pek çoq alimler, mütefekkirler ve mütehassıslar yetişdiren yehudiler ne içün elifbalarını degiştirmeyurlar? Qomşularımız bulunan gürciler ve ermeniler ne içün latin elifbasına keçmiyurlar?^{” 8} kibi haqlı suallerine ehemmiyet bermeyler, dep neticeler çekmezden evel bir-eki delilge müracaat eteyik. Qırımnıñ medeniy-içtimaiy ömürinde 1920-30-ncı yıllarındaki Sovet hükümetiniñ ğayeviy-siyasiy tazıyıqı ve qırımtatar ziyalılarına nisbeten yapılğan teftişler, tevqif ve qatiller zamanı olaraq belli⁹. Bu tazıyıqnıñ qurbanı olğan V. İbrahimov, A. Özenbaşlı, H. Giraybay, H. Çapçaqçı, H. Turupçı, S. Hattatov, H. Odabaş, C. Ğafar, O. Aqçoqraqlı, H. Ayvazov, A. Lâtifzade kibi medeniyet erbaplarınıñ yerine ketirilgen yañı kadrlar zayıf ve tecribesiz ediler. Kendisine tabi olğan etnik müsülman halqlarını "cahillikten qurturacaq olğan” Sovyet hükümeti ise öz reformalarınen oquv yurtlarında inqilâptan evel ve soñ ögrenilgen ilmiy kitaplarnı yasaq ete ya da bir qaç kere deñiştire edi¹⁰. 1928 ve 1938 senelerinden itibaren Qırımda latin, kirilce harflerinen çıqarılğan devamlı neşirlerniñ çoqusı öz seviyesinen evelkisinden kommunistik sunniyligi, ahenksizligi ile belli edi. Eñ esası bu hükümetniñ teklifini istep-istemeyip qabul etken altmıştan ziyade halqnıñ elifbeleri ömürde milletlerara medeniy köpüri olmayıp, aksine qaramaqarşılığınen türkiy milletlerni biri-birinden hep uzaqlaştırdı. Siyasiy qapqanğa tüşken türk qavimlerde oqumağa-yazmağa bilmegenlerniñ sayısı arttıqça, iqtisadiy-içtimaiy, siyasiy-medeniy durumları da fenalaştı¹¹. Lâkin yazıları zaten olmağan (yoqsa az şekillengen) Bepsâ, İtelmen, Ket, Korâk, Yaqut, Çuvaş kibi halqlar içün yañı elifbelerniñ menimsemeleri faydalı olğanı haqqında bazı bilgilerimiz bar¹². Mında kommunizm adeptleri tarafından türk müsülmanlarınıñ yazılarına nisbeten yapqan ğayeviy reformalar siyasetini ögrenir ekenmiz, 1969-70-ncı senelerde Qazaqıstanda "Kommunizm tuyğı” gazetasınıñ ilâve olaraq arap hurufatında çıqqan "Yeñi hayat” adlı uyğurca kündelik neşirini de qayd etmelimiz¹³. XIX asırnıñ soñu ve XX asır başında icat etken qırımtatar edibi Hasan Çergeyevniñ «Eşit, mevta ne söyleyür!» adlı eserini alayıq. Poema 1905 senesi yazıldı ise ayrı kitap olaraq 1909 senesi neşir olundı. Mında oquyıcı qabirden tirilip çıqqan ve köy, şeherlerni dolanğan mevta vastasınen Rusiye çarlığı ile zapt etilgen Qırım müsülman cemiyetiniñ acınıqlı vaziyetini açıq köre. Bundan ötrü müellif qattı nezaret teşkilâtlarından saqınaraq, añaneviy arap yazısı yerine rus elifbesini qullanmağa mecbur ola¹⁴. Zaten, böyle misallerni ketirgenimizniñ sebebi bu sabıq Şuralar esareti altında yaşağan türk-müsülmanlarda hurufatlar meselesiniñ hem menfiy ve hem müsbet taraflarını köstermektir. Belli qırımtatar hattatı, etnograf ve tarihçısı O. Aqçoqraqlınıñ bu hususta aytqanı kibi medeniyet yoluna tüşken halqnıñ iqtisadiy-siyasiy vaziyetleri deñişkeninen, qullanğan mustaqil yazısı da ğayıp ola¹⁵ Lâkin bazıda bu yazılar aksine, ğayrıdan tiklene, yani gizli qullanılıştan alınıp resmiy olaraq tanılabilgenini 1940-ncı yıllarda çıqqan "Azat Qırım” gazetası misalinde añlamaq mümkün¹⁶. Mında Cihan Muharebesi zamanında Qırım müsülmanlarınıñ ömürine dair vesiqalı malümatlarnıñ arap, kiril ve esaslı olaraq latin elifbesi ile birlikte oquyıcığa taqdim etilgenine qaniy olamız. Añılğan yazılarnıñ soñkisi ise Türkiye, Azerbaycan ve Qazanda muvaffaq olğan, yani türkiy grammatik hususiyetlerine azmı-çoqmı uyğunlaştırılğan yañı elifbeleriniñ bir sintezi edi¹⁷.

"Millet” gazetasında qırımtatarca metinlerniñ transliteratsiyası vaqtında biz rastketirgen bazı qıyınlıqlarnı añğanda:

1. Arap, fars, rusça hususiy terminler, abbreviaturalarnıñ doğrusını tapmaq içün mahsus izahatlı luğatlarına, mutehassıslarnıñ tecribelerine müracaat etsek bile cevapları tapılmağan bir çoq suallerimiz mevcuttır. Bu sahada maqalelerniñ altında adları qısqartılıp berilgen, yani kriptonim ile imzalanğan müelliflerni şübheli olaraq çette qaldırdıq.

2. "Millet” gazetasınıñ metinleri misalinde Qırım lehçesiniñ bir derecede silingenini qayd etmege lâzımdir. Bu ciddiy meselesiniñ özegini aşağıda nümayış etilecek publitsistik eserlerniñ müellifi C. Kermençikliniñ tenqidiy çalışmalarında körebilemiz¹⁸. O, Y.N. Bayburtlınıñ 1927 senesi basqan elifbesinde «waw» ("و") harfiniñ üstünde mahsus hareketi olmayıp [o], [ö], [u], [ü] seslerini ifadebilgenini ayta. Qarmaqarşılıqnı doğurğan hafif «he» ("ه") harfi [e] ve hem [a] kibi oqulğanını «para», «pare», «bağçada», «bağçede» kibi sözlerniñ misalinde köstere. Bunıñ ile beraber "Millet” gazetasında qullanılğan «kâf» ("ک")harfi üstünde belgileri olmayıp hem «gef» ("گ") hem de «ñ» ("ﯕ") harifleriniñ vazifelerini eda etkenini de köremiz. Her halda, zemaneviy araştırıcısı arap hurufatlı metinlerde qullanılğan "ایدیور": idiyur (idiyor), "کوزه ل": güzel (küzäl), "حالده": halda (halde), :"اوربه لر" urbalar (urbeler), "قریمده": Qırımda (Qırımde), "همان": haman (heman), "قالما یه": qalmaya (qalmaye), "کوك": kök (gök, kük,) :"دولت" devlet (davlät), "کلدی": keldi (geldi), "لکن": lâkin (lekin), "عسکر": asker (askär), "ظالم": zalım (zalim) ve ilh. terminlerniñ oqunışı bir qaç türlü olğanını qayd etmeli. Ve mında şimaliy-türkiy, ğarbiy-türkiy lehçeleri tesirinde azmı-çoqmı bulunğan eski qırımtatar metinlerniñ milliy çizgilerini aydınlatıp saqlamağa kerek.