Metin tili: qırımtatarca

Müellif: Tahir Nureddin oğlu Kerim

Hürmetli oquyıcı, Qırımnıñ medeniy müesseselerini ziyaret etüv esnasında zamanımızğa qadar saqlanılıp kelingen milliy yadikârlıqlar üzerinde malümat toplamaqnen qanaatlenmeyip, biz meraqlanğan eski elyazmalarnı ve basılğan ceryanlarnı terence ögrenmege lâyıq kördik. Bağçasaray, Aqmescit şeherleriniñ merkeziy müzey ve kütüphanelerini esasqa alıp, mında olğan kitaplarnıñ bir payını cedvelge aldıq. Hususan, Aqmescit Devlet arhiviniñ fondlarını araştırır ekenmiz, 1944 senesine qadar Qırımda neşirden çıqqan böyle milliy gazeta ve mecmualarğa rastkeldik:

"Terciman”, "Millet” (muharrir İ. Gaspralı), "Millet” (esaslı olaraq S. Ayvazov), "Golos tatar” (İ. Özenbaşlı), "Krım”¹, "Qırım ocağı” (A. Arif)², "Yeñi dünya” (M. Nedim)³, "Qırım müsülmanları”⁴, "Yaş quvvet” (Seydametov)⁵, "Köz aydın”⁶, "Azat Qırım”⁷, "Qızıl Qırım” (İ. Seyfullayev)⁸, "Golos Krıma” ve ilh.

Mezkür arhivde olğan bütün rusça ve qırımtatarca neşirler cedvelini 2008 senesi Qırım mühendislik ve pedagogika üniversitetine baqqan "Elyazma kitaplar” degen İlmiy araştırma Merkeziniñ Bülleteninde bastıq⁹.

Bugünge qadar nüshaları eñ çoq saqlanğan "Millet” gazetası diqqatımıznı ayırıca celp etti. Bu kâğıtı orta keyfiyetli ve 34×50 santimetr çerçevesinden tış çıqmağan cuma ve bayram künlerinden başqa her kün neşir etilgen gazetadır. İlk sahifesinde muharrirniñ baş maqalesi yanında medeniy müesseseleriniñ açılması, intihaplar, teatrlerde kösterilmekte olğan pyesalar ve yañı kinofilimlerniñ nümayışleri haqqında haberler berilir ise, nevbetteki eki sahifede mahalliy ve tış memleketlerde olğan siyasiy, iqtisadiy, içtimaiy ve medeniy meseleler aydınlanır. Arada-sırada basılğan yazıcılarnıñ manzum ve nesir eserleri gazetanıñ bediy qurulışına hususiy ahenk qoşalar. Soñkisi ise bütünley ticariyet haqqındaki ilânlar ve bildirüvlerden ibaret. Umer Sami 1924 senesi "İleri” mecmuasında basqan "Qırımda tatar matbaacılığı” adlı maqalesinde qırımtatar milliy neşirlerini tahlil etip "Millet”in tışdan körünişi ve tertibi Qırım mıqyasında alırsaq, bugün için bile pek güzel ve mükemmel, diyebiliriz. Mündericatına kelince, o da vaqtın-vuquatın hükmine köre, çeşidli. Zengin ve hararetlidir”¹⁰, aytqanı kibi, biz de gazetanı üstten bile oqup çıqqanda "Qırım haberleri”, "Dahiliye”, "Hariciye”, «Muharebe», «Milliy matbuat» ve başqa rubrikalarda keçmiş devirine ait yañı tarihiy delil ve simalarnen tanış olamız. Ancaq, öz eserlerinen halq ögünde çıqqan H. Ayvazov, C. Kermençikli, M. Refatov, O. Zekki, M. Nuzhet, M. Qurti, A. Qadrizade, C. Seydahmet, O. Aqçoqraqlı, H. Odabaş, Yu. Vezirov, H. Cahit, E. Feyzi, H. Kürkçi, A. Şeyhi, A. Abdülhamid, B. Qabacan ve ilh. istidatlı yazıcılar içün bu gazeta qocaman bir icadiy meydan olaraq tasvirlene edi. Qalemni mahirliknen oynatqan H. Odabaşnı alayıq. O, reportaj, felyeton, retsenziya ve bir sıra gazetacılıq janrlarnıñ yanında ertege, büyük ertege, küçükçe ertege, ertege tügül, tekerleme, çıbırtma, kezinti kibi özgün, türkiy halqlarğa has olğan janr türlerini muvaffaqiyetnen qullanıp, qırımtatar matbuat tarihında milliy añaneleriniñ devamlayıcısı adınen qalmaq haqqını qazanğandır. O vaqıt qırımtatar gazetalarında az qullanılğan janrlar vastası ile yazıcı ve maarif ustası usanmadan halqını ilim-fenni, milliy tilini sevmege, qorumağa çagırır.

Yuqarıda añılğan adlarnıñ sırasına daha mahlâslar ve kriptonimlerni qoşmaq mümkün. Bular: Amele; Tatar oğlu; Haberci; Eski Qırımlı¹¹; Qızıltaşlı¹²; Çatırtavlı¹³; Qırımlı¹⁴; Soldat¹⁵; Çürti; Romaniyalı Baybörü; Çezmen; M.R.¹⁶; S., H.S., H.S.A.¹⁷; M.Q., MıQ¹⁸; İ.V.; T.İ.; H., H.O.¹⁹ ve ilh. "Millet” gazetasında basılğan müellif isimlerniñ şekil variantları da meraqlı: Müfti Çelebicihan = Çelebi Noman = N. Çelebicihan = Çelebicihan; Ayvazov Hasan-Sabri = H. Sabri Ayvazov = Sabri Ayvazov = Ayvazov S. = H. Sabri; Hafız Osman Murasov = O. Murasov; A. Qadrizade = A. Rehmi Qadrizade; Osman Nuri Aqçoqraqlı = O. Aqçoqraqlı = Soldat: O. Aqçoqraqlı = Osman Aqçoqraqlı; Timurcan Odabaş = H. Odabaş; Mustafa Qurtiy = Mustafa Qurtiyev; Umer Necatiy Seydahmedov = Necatiy Seydahmedov = U. Necatiy Seydahmedov ve ilh.

Böyleliknen, "Millet” gazetasında qullanılğan isim konstruktsiyaları müellifniñ harakterini, tercime-i halını, mefküreviy baqışlarını, zenaat ve qaysı bir cemiyet tabaqasına mensüpligini açıqlayabileler. Velhasıl, bu ilk baqıştan sade, önemsiz kibi körüngen ufaq detaller "Millet” gazetasında basılğan şübheli müelliflerniñ identifikatsiyasına büyük hızmet etmek mümkün.

Gazetanıñ resmiy tilini de alayaıq. Mında bazı yazıcılar öz eserlerinde arapça ve farsice sözlernen yoğurlaşqan İstanbul, bazıları ise Qırım çöl lehçesini açıqtan açıq teşviqat yapqanlarını seyir etemiz. Bu meseleğe ciddiy yanaşqan alimler B. Çobanzade, H. Giraybay, A. Krımskiy, A. Samoyloviçniñ fikirine köre, qırımtatar tili üzerinde peydalanğan qarmaqarışıqlar ziyalılarnıñ "Türklük” ve "Tatarlıq” ğayeviy cemiyetlerine bölüngenlerinden ibaret²⁰. Birisi İstanbul lehçesine nail olursa, ekincisi Qırğız, Qazah, İdil-Ural türklerini birleştirip, yekâne Şimaliy til pıtağını meydanğa ketirilmesi üstünde tüşüne edi. Lâkin, tarih köstere ki, bularnıñ yolları ayrı olsa bile, maqsatları bir: bütün türkiy halqlarını birleştirmektir. Şahsen, "Millet” stünlarında aydınlanğan til yonelişleriniñ eñ ateşin raqipleri Habibulla Odabaş ve Cemil Kermençikli olsa, aralarından devamlı qavğanıñ ardını kesmek niyetinen "Türk lisanınıñ türlü lehçelerinde bulınan muhtelif lüğavilerle (çeşit leksikalarnen) Türk lisanını zenginleştirmekdir”, – diye ortağa çıqqanlar da bar.

Mevzumıznı devam eterek, qırımtatar matbuat tarihınıñ ögrenilmesine S. Ğafar, İ. Kerim, N. Abdülvaap, G. Yüksel, L. Selim, E. Kangiyeva, H. Kırımlı, S. Arıkan, U. Aktaş, Y. Gopşteyn, A. Nepomnâşiy, V. Gankeviç, N. Yablonovskaya ve diger zemaneviy alimleriniñ qoşqan isseni qayd etmeli. Bular tarafından izahatlı bibliografik köstergiçleri, edebiy lağaplar ve eskirgen qırımtatar terminler luğatları, tezis ve monografiyalar neşirge hazırlanıldı. Örnek olaraq, Tahir Kerim ve Nariman Abdülvahapnıñ 2004 senesi "İlmiy bülleten”de basqan "Millet” gazetasınıñ seçme bibliografik köstergiçi”ni²¹ alayıq. Mında berilgen malümatlarğa esaslanıp, biz Qırım Müsülmanları Merkeziy İcraat Komiteti tarafından tesis etilgen siyasiy, içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy "Millet”gazetasınıñ çıquv devirini ekige bölmek mümkün. Bu esaslı olaraq 1917-1918 ss. – cemaat erbabı, yazıcı H. Ayvazov ve 1919-1920 ss. – arheolog, folklorcı O. Murasovnıñ muharrirligi altında çıqqan gazeta. Çeşit vaqıtlarda qısqa bir müddet içinde gazetanıñ başında A. Özenbaşlı, M. Refat, H. Odabaş, A. Lâtifzade kibi icadiy şahslar tura. İ. Gaspralınıñ "Terciman”ına köre, "Millet” gazetası medeniy ve milliy uyanuvından ziyade qırımtatar halqınıñ siyasiy konsolidatsiyası oğrunda çalışa edi. Faqat, bir-eki yılnıñ içinde ğazeta Qırım ehalisiniñ özü kibi qırmızı terror, vatandaşlar muharebesi, almanlar istilâsı, hükümetlerniñ avuşmalarını başından keçirip bayağı qıyınlıqlarğa dayana. Neticede ise 1919 senesiniñ ortalarında işi toqtala. Uzun vaqıt muddetinden soñra, Murasovnıñ muharrirliginde faaliyetini ğayrıdan başlağan "Millet” gazetası tamırdan deñişe. Evel mustaqil, faqat tsenzura yükünen ezilmesi havflı olğan gazeta Qırım vaquflar idaresi altında çıqa. Mündericesi sadeleşken, nüshaları teneffüzlernen çıqqan "Millet” Sovet kündelik neşirlerniñ kölgesinde qala. Şahsen H.S. Ayvazov bu devirni tarif etkende O. Murasovnıñ gazetada yapqan hızmetlerini bile hatırlamay: "Millet” gazetası küçük fasıllarle 1919 senesi Denikin ve Vrangel hükümetleri devrine qadar devam idiyur...”. Velâkin şu arada muharrirni 20-ncı senelerde "Qırım müsülmanları”²² adlı gazetanı çıqarğan bir avantürist olaraq belgiley: "Vrangel devrinde Osman Murasof nam avantüristin idaresi altında Vrangelcilerin naşir efkârı olmaq üzere "Qırım müsülmanları” namında bir gazeta daha çıqarılıyur”²³. Filologiya ilimleri doktorı, prof. İsmail Kerimovniñ hesaplarına köre, H.S. Ayvazovnıñ muharirliginde çıqqan "Millet” gazetasınıñ sayısı 400-den ziyade, O.M. Murasovnıñ muharirliginde ise qararnen 80 nüshası çıqtı²⁴. Qırımtatar zemaneviy tetqiqatçılar İ. Kerimov ve T. Qurşutovnıñ bergen malümatlarına köre, "Millet” gazetasınıñ bazı parçaları Rusiye ve Almaniya Devlet kütüphanelerinde bulunmaqta²⁵.