Бугуньде бир де бир миллетнинъ сакъланып къалма дереджесини ольчемек ве
келеджектеки миллий аятына умют ве эминлик козюнен бакъмакъ ичюн миллий тиль ве
миллий эдебиятнынъ ролю энъ муим ве энъ буюк олгъаны беллидир. Буларнынъ
темелини исе, миллий мектеп ве бу мектеплерде дерс береджек оджаларны азырлагъан
ве тиль бильгиси ильмини вира шекиллендирген ве юксельткен университет шубелери
ве ильмий–араштырма институтлары тешкиль этмектелер.
Халкъымызнынъ кечирген энъ агъыр девринде, яни ачыкътан-ачыкъ геноцид
ве сюргюнлик девринде биле, бу меселенинъ джиддийлигини анълап, шовинист ве
расист коммунист укюметине къаршы куреш алынып барылды ве, ниает, 1968 сенеси
Низамий адына Ташкент девлет педагогика институтынынъ филология факультетинде
къырымтатар тили ве эдебияты болюги ачылгъан эди. Бу болюк 1994 сенесине къадар
чалышып, бизим эсабымызгъа коре, 431 (дёрт юз отуз бир) къырымтатар тили ве
эдебияты оджасы азырлагъандыр. 1973-тен 1992 сенесинедже бу ерде къырымтатар
тили ве эдебияты кафедрасы да булунгъандыр.
Романия девлетинде яшагъан халкъымыз да коммунистлер режими девринде
буюк зорлукълар ве гъайыпларгъа огърагъанына бакъмадан, куреш мейданында
къалып, озь тили, эдебияты ве медениетини сакъламагъа ве илерилетмеге чалышты
ве чалышмакътадыр.
Эбет, Романиядаки халкъымызнынъ миллий ве медений арекетлери чокъ сенелер
эвель башлады. Х1Х асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башында гъает арекетчен
зиялыларымыз тарафындан «Добруджа», «Харекет», «Садакъат», «Шаркъ»,
«Седа-и-миллет», «Добруджа седасы», «Тешвикъ», «Ышыкъ», «Танъ» киби бир сыра
газеталар ве 1915 сенесинден «Мектеп ве аиле» адлы дерги нешир этильген эди.
1917 сенеси Багъчасарайда кечирильген 1-нджи Къырымтатар Къурултайынынъ
чагърышынен Романиядан Къырымгъа бир сыра генч оджа ве языджыларымыз, шулар
джумлесинде Шевкъи Бекторе (Къуру–Озен мектебинде оджалыкъ япты), Мемет Ниязий
(1917 сенесинден башлап Акъмесджитте чыкъкъан «Хакъ сес» газетасында вазифе
корьди), Мюстеджип Улькюсал (Багъчасарай ве Фоти–Сала мектеплеринде оджалыкъ
япты), булардан бир къач сенелер огюне Умер Сами (Акъмесджитте нумюневий мектеп
ачкъан эди) ве дигерлери келип халкъымызнынъ медениети, ильми, девлетчилиги ве
миллий азатлыгъы огърунда курештилер.
Мюстеджип
Улькюсал, Мемет Вани ве аркъадашлары 1930 сенесинден башлап Пазарджыкъ шеэринде
(шимди Болгариягъа кире) къырымтатарджа «Эмель» дергисини чыкъарып, тюрк
дюньясына халкъымызнынъ гъаелерини ачыкъладылар, миллий топлулыгъымызнынъ
йэкпарелигине хызмет эттилер. 1936 сенесинден къырымтатарджа ве ромендже
«Халкъ» газетасы, 1937 – 40 сенелери Силистре шеэринде (шимди Болгариягъа кире)
Ирфан Февзи ве бабасы тарафындан къырымтатарджа–тюркче–ромендже «Бора» адлы
газета нешир этильди.
1934
сенеси Пазарджыкъта Мемет Ванининъ «Къартман джаш арасында» серлевалы пьесалар
джыйынтыгъы, 1935 сенеси Косьтенджеде Джафер Сейдаметнинъ кириш сёзюнен «Къырым
шиирлери» топламы, 1940 сенеси кене Косьтенджеде Мюстеджип Улькюсалнынъ
«Добруджа ве тюрклер», бираз сонъра «Эмель»нинъ матбаасында топлангъан Селим
Ортайлынынъ «Къырым истикълял давасы» киби китаплар яйынланды.
Юкъарыда
къайд эткенимиз киби, Экинджи дюнья савашындан сонъ Романиядаки халкъымызнынъ
миллий–медений давасы девам эттирильди. Бир чокъ къырымтатар активистлери
секуритате тарафындан репрессия олунып къуршунгъа тизильдилер. Ама 1950-нджи
сенелери Романиядаки зиялыларымызнынъ арекетлеринен миллий мектеплерде окъув
токътатылмайып, бу мектеплер ичюн бир сыра дерслик ве къулланмалар азырланып
нешир этильди. Русиенинъ Москвадаки меркезий кутюпханесинде шу сенелери
Романияда къырымтатарджа басылгъан ашагъыдаки китап ве дерсликлерни
растладыкъ:
Ворник
Тибериу. Тахта перде. (Бир перделик пьеса. Терджимеси: Музафер Муратнынъ).–
Косьтендже.– 1956; Стан Марин О. География китабы. 3-нджи сыныф ичюн.
(Терджимеси проф. Неджип Ресуль ве проф. Себат Усеиннинъ).– Бухарест.– 1957.–
71 с.; Джафар Наги Али-Амет. Татар тили. Грамматика, орфография ве тизим
дерслиги. Сыныф 4.– Бухарест.– 1958.– 164 с.; Зияэтдин Исмаил. Татар тили.
Грамматика, орфография ве тизим дерслиги. Сыныф 3.– Бухарест.– 1958.– 94 с.;
Илиеску К. ве б. Эсап китабы. Сыныф 1. (Терджимеси Абляй Меметнинъ).–
Бухарест.– 1958.; Мемет Абляй. Окъума китабы. 4-нджи сыныф ичюн.– Бухарест.–
1958.– 176 с.
Кене де Романиядаки халкъымызнынъ миллий-медений
арекетлери нетиджесинде 1958 сенеси Константин Пархон адына Бухарест
университетининъ шаркъшнаслыкъ факультетинде къырымтатар тили ве эдебияты
болюги ачылгъан эди. Бу ерге бешер абитуриент къабул этильмеге башланды. Ама
бойле уфакъ группаларгъа бакъмадан, болюкке эр йыл къабул олунмады.
Абитуриентлер арасында конкурс баягъы юксек эди. Меселя, 1965 сенеси 5 ерге
30-гъа якъын абитуриент весикъа бердилер. Болюкнинъ мезуны Яшар Мемедеминнинъ
хаберине коре, ишбу болюкте сонъундан къырымтатар тили ве эдебияты кафедрасы да
ачылды. Бу ерде Энвер Мамут, Недрет Мамут, Шукран Вуап киби Къазан университетининъ
татар тили ве эдебияты факультетини битирген оджалар иле берабер Керим Абдулла
киби ромен филологиясынынъ мезунлары да чалыштылар. Болюкте къырымтатар
эдебияты иле къазантатар эдебияты да кечильгендир. Сайлангъан зенаат боюнджа
Фольклор, Земаневий тиль, Тиль тарихи, Къыяслама грамматика, Диалектология,
Эдебият Тарихи киби фенлерден дерслер кечирильди.
Мезкюр болюкте окъугъан талебелер эки зенаат алдылар: 1.
Къырымтатар тили ве эдебияты, ве 2. Ромен тили ве эдебияты оджасы. Шунынъ ичюн
болюкке ромен генчлери де кирип окъуй эдилер.
Болюкнинъ биринджи группасы окъувларыны 1962 сенеси
битирип дипломларыны алдылар. Мезунлар арасында Яшар Мемедемин, Невзат Юсуф,
Къыясэтдин Утев бар эдилер. Бу группада окъугъан Бавбек Аджыэмин 2-нджи курстан
Москвагъа кетип, андаки университетнинъ тюрк филологиясы шубесини битирди ве
кери къайтып, 1965 сенесинден, Бухарест университетинде тюркчеден оджа
сыфатында чалышты.
Экинджи группа студентлери 1964 сенеси мезун олдылар.
Булар арасында къырымтатарларындан ялынъыз Фейзи Къадрий бар эди, къалгъанлары
исе ромен генчлери эдилер.
Учюнджи группа окъувларыны 1968 сенеси битирди. Булар
арасында сонъки курскъадже окъуп, мезун олгъан Сакали Мирча адлы гагауз генчи
эди.
Дёртюнджи группа 1970 сенеси мезун олдылар. Булар
арасында къырымтатарларындан ялынъыз Нихат Осман ве Нермин ханым Керим бар
эдилер, къалгъанлары ромен генчлери.
Бешинджи группа 1972 сенеси мезун олдылар. Булар арасында
къырымтатарларындан Эдип Омер, Гюрнар ханым Дуаджы ве Нермин ханым Мехмет бар
эдилер.
Чокъ языкъ ки, 1972 сенесинден сонъ Бухарест
университетининъ къырымтатар тили ве эдебияты болюгине талебе къабул этильмеди.
Романиядаки къырымтатар миллий мектеплери та 1959 сенеси къапатылгъаны себебинден,
мезкюр болюкнинъ мезунлары эсасен ромен тили ве эдебияты оджалары сыфатында
чалыштылар.
Корьгенимиз киби, Бухарест университетининъ къырымтатар
тили ве эдебияты болюгини битирген мютехассыслар пек азлар. Ама бугуньде
Добруджа виляетинде озь тили, эдебияты ве медениетини сакъламакъ ве осьтюрмек
меселесинде оларнынъ буюк ярдымлары токъунмакъта. Бир сыра ильмий чалышмалары
ве бедий фаалиетинен белли олгъан филология фенлери докторы, профессор Энвер
Мамут, 5-6 шиирлер топламы ве бир де несир китабынынъ муэллифи Яшар Мемедемин,
назм ве несир китапларынынъ муэллифи Невзат Юсуфнынъ назм нумюнелери 2000
сенеси Косьтенджеде чыкъкъан "Эдебият антологиясы”на киргендирлер. Нихат Осман
бугуньде "Къараденъиз” газетасыны редактирлемекте, профессор Недрет ханым Мамут
эки томлукъ антологиянынъ тертипчисидир. Бухарест университети къырымтатар тили
ве эдебияты болюгининъ мезунлары ве оджалары даа бир чокъ муим ильмий ве эдебий
чалышмалар яптылар ве фааль сюретте япмакъталар.
Сонъки эки–учь сенеден берли Романияда яшагъан
къырымтатар зиялылары Къырымдаки ветандашларынен къошулып Косьтенджедеки
П.Овидий адына университетнинъ филология факультетинде къырымтатар тили ве
эдебияты болюгини ачмагъа арекет этмектелер. Романия парламентосынынъ азасы
ветандашымыз Неджат Сали, Романия мусульман татар–тюрклерининъ демократик
бирлигининъ реиси ветандашымыз профессор Мехмет Фарух ве дигерлери тарафындан
декабрь 2001 ве сентябрь 2002 сенелери тешкиль этильген халкъара тедбирлерде бу
меселе котерильди. Сонъкисинде Къырымтатар Миллий Меджлисининъ реиси Мустафа
Джемильогълу ве Тюркиедеки Къырымтатар Медениети ве Ярдымлашма Дернегининъ
Генель мудири Ахмет Ихсан Къырымлы иштираки иле джиддий сюретте музакере
олунды. Иншалла, Косьтендже университетинде бойле бир болюк ачылса, Романиядаки
халкъымызнынъ тили, эдебияты ве медениети сакъланмасы ичюн сонъ дередже муим
роль ойнап, Къырымда миллий девлетчилигимизни къайтармакъ ичюн де буюктен-буюк
файдасы оладжакътыр.
[1] (См.: Абдульваапов Н.
Крымские татары в составе политической и культурной элиты Османской империи на
рубеже XVIII
и XIX веков/ Репрессированное поколение крымскотатарских
общественно-политических деятелей, подвижников науки и культуры. Материалы
Международной конференции 28-29 мая 1999 года. – Симферополь, 2001. – С.
74-81).
| 
