1917. — № 114. — Noyabr 26.

 I. A. Battal efendiniñ "Qurultay” (nomero 26) gazetasında derc itdigi bayraq meselesi münasebetiyle yazdığım maqale "Millet”in 109-ncı nomerosında derc olundı. Bu bayraq münasebetiyle bir de onıñ üzerideki alâmet ve işaretler meselesi doğdıqda, ilk evel "ay” alâmeti ortaya çıqdığından, ben de bu meseleye dair toplaya bildigim malümatı da virecegimi vad itmişdim. Ayn şu zamanda "Şura”nıñ soñki nomerosında Nuşirvan efendi Yavuşevin "ay-yıldız”a dair bir maqalesi derc olunmış ve bu maqale dahi "Millet”e aynan derc olunub[2], ahırında idare tarafından benim fikirim soralmış. Benim buña dair hususiy fikirim olmaz, bu hususa dair cevabı ancaq tarih virebilür. Eger bugün meseleye ortaya "bize ne kibi alâmet ve ya bayraq ihdat itmeli?” suretinde qoyılsa idi, bu halda yalıñız ben degil, her kes de bildigini söyleyebilirdi. Madamki, mesele muayen bir şey üzerinedir. Bu halda onıñ haqqında fikir ve mutalia yürütmek lâzım keliyur. Nuşirvan efendi diyur, ki: "Ay – türk-tatarların milliy alâmetleri olub, büyüklik ve yükseklige delâlet ider. Ay yanıñda duran yıldız milleti hidayete kötüriyur, ay ve yıldız ile tezyın idilmiş al bayraq – türk-tatar alemin öz sayesine alub, namus ve [milliyetni] muhafaza yolında yükselmeye ve ğayeye doğrı yol tutmaya davet ider. Rusiyede yaşayan türk-tatar dahi evel zamanlarda milliy bayrağa malik idiler. Tatar halqınıñ yekâne tarihı ve muqaddes hatırası olan "Cüvim bike”[3] minaresi başındaki ay alınub, onıñ yerine başqa şey qonıldı. Süyüm bike minaresi altında muhtariyet şiarı ile açılmış "ay” ve "yıldız”lı al bayrağımız bizi yükseklere, büyüklige, doğrılığa çağıracaq...”. Bunıñ qısqası: Nuşirvan efendiniñ fikirince "ay” türk-tatarların milliy alâmetidir. Süyüm bike minaresi başında ay var idi. "Ay” ve "yıldız”lı al bayraq tatarların milliy bayrağıdır. "Millet” gazetası Nuşirvan efendiniñ fikirine tamamıyle iştirak idemedigini beyan itmiş. "Şura” mecellesi bu münasebetle bir fikir beyan itdimi, itmedimi — bilemiyurız. Zira, "Şura”nıñ o nüshasını köremedik. Lâkin mühterem "Şura”nıñ 1910 senesi çıqmış 2-nci nomerosında "Müslimanlarda ay alâmeti”, nam maqalede ay haqqında şu malümat körülmiş idi: "...hristian halqları qatında "ay” kelimesi ve suretini islâmdan kinaye itmek adeti meşhürdir. İslâm eserlerinden haberi az olub da Avrupa alimlerine tadliq idüciler dahi mescid minarelerinde ve tariqat şeyhleriniñ bayraqlarında ay resimleri körüb hüküm çıqaruvcılar bunıñ muqaddes ve diniy bir alâmet olacağını zann iderler, lâkin böyle zann asılsızdır. Ay islâmlar qarşında diniy bir alâmet olmadığı kibi, din noqta-i nazarında muqaddes ve mühterem de degildir. Ay, islâm qavimları arasından yalıñız Türkiye devletiniñ resmiy bir alâmeti olub, Türkiye tebaası oldıqları münasebetiyle işbu resmiy alâmeti Mısır ile Tunis vilâyetleri de qabul itmişlerdir”. Bundan soñra "Şura” ay hususında bir qaç fikirler beyan idiyur. Bunlardan biri şudır ki, türkler eski vaqıtlarda (yani zaman-ı mecusiyetde) "yıldız” ve "ay”a ibadet iderlermiş. Soñra bu ay resmiy turkler indinde din remzinden çıqub resmiy alâmet olmış. Türkler dinlerini deñişdirseler de, "ay” resimini hep tutub kelmişler. Hatta Deşt-i Qıpçaq paytahtı "Saray” şeherinde Hansaray üzerinde biyük bir ay alâmeti olmış. Türkiye sultanları Qırım türk qavminiñ resmiy alâmeti olan "ay” suretini qabul idüb devletleriniñ resmiy alâmeti itibar itdiler, didikden soñra, "Şura” bu rivayeti zayıf körüyur ve buña delil olaraq Türkiye sultanlarından "ay” alâmeti ancaq Mehmed Fatihden başlandığını kösteriyur. Bahriye [mir-Nevarinden] Eyub Sabri efendiniñ "Mirat-ı Mekke”, nam eseriniñ 913-nci sahifesinde "Haber-i muteber”, unvanıyle işbu satırları körmişdim: "Minare-i külâhlerinde helâl (yarım ay) bulundırılması muqteziyat-ı şeriyeden olmayub zuhur İslâmdan evel ittihaz olunmış bir adetdir. Eskenderin babası [Filbiusın] İstanbul şeherine hücum ile mağlüb olması helâlin tuluna tesaddüf itmiş ve İstanbul sakinesi bundan mahzuz olaraq helâlin tulunı fal-ı hayr add ile bayraqlarında birer helâl resimi bulundırmağa usul-ı ittihaz ilemişler idi. Bu adet bilâhire Qayasıra-i mülükâne[4] ve badehu selâtin-i İslâmiyeye intiqal itmekle hem sancaqlarda ve hem de minare-i külâhlarında birer helâl resmi bulundırmaq usulı vaz idildi ve bu usul refta-refta memalük-i İslâmiyeniñ kâffesine tamim idildi”. "Şura” ikinci bu mutaliayı da beyan itmişdir. Bundan añlaşıldığıya köre, "ay” sureti İstanbulda yunaniler zamanında bulunub İstanbulın fethinden soñra, Mehmed Fatih hazretleri Rum ehalisiniñ hatrını hoşlamaq qasdıyle şu alâmeti ibqa itmiş. "Şura” işbu rivayetlerin, zann ve qıyasların her birine de ihtimal viriyur. Süyüm bike üzerinde ay varmı idi, yoqmı idi? Bu hususda Nuşirvan efendi bir delil köstermiyur. Bugün "Süyüm bike” qullesiniñ mescid minaresi olub olmadığı özi meşkük bir mesele oldığı halda onıñ üzerinde ay var idi dinile bilürmi? Süyüm bike qullesi belki Qazanda Sabı oğlı Toqtamış namından Balukale hanlıq sürdigi zaman, Süyüm bike tarafından inşa idilmişdir. Lâkin bu qulleniñ usul-ı mimarisi ne Qazanda, ne qadır-ı Bulğarda ve ne de Türkistandaki mescid-i minarelerine beñzemiyur. O asırın qalâ Kremllerinde meşhur olan usulda yapılmış bir askeriy tarassud qullesi olması da müctemlidir. Lâkin qalâ derunında bulunmış "Nur Ali” mescidine minare vazifesi körmesi de ihtimal haricinde degildir. Diqqat idilirse, Süyüm bike qullesi Moskva Kreml qullelerine pek müşabehedir. Bir de Nuşirvan efendi qatiy olaraq diyur ki, "ay yıldızlı al bayraq” türk-tatarların milliy bayrağıdır. Delil varmı? Bu kösterilmeyur. Yalıñız şu qadar var ki, Qazanlı qardaşlarımız arasında "ay” şekili pek ziyade meydan almışdır. Köze körinen her şey üzerine ay qondırırlar. Alelhusus, minare, minber ve mihrab üzerileri ay tolar qalır, mescid havlisiniñ reşotkaları da "ay”lanır. Olabilir ki, aralarına da bulunan missionerlerin adım başına yapdıqları kilisalerın üzerine haç toldırmaqlarına qarşı tatarlarda "ay”yı quvetlendirmeye bittab mecbur olmışlardır. Bu meselede hatta bir derece taqlid eserleri de körülmişdir. Mesela, ruslarda yeñi inşa idilen kilisalar üzerine haç diklemek merasimine qarşı Qazanda minareye "ay” köterüv merasimi qabul idilmişdir. Semerqand usul-ı mimarisinde inşa idilmiş Petrograd Cami-i Kebiriniñ ne qubbesinde, ne de minarelerinde ay alâmeti olmadığı da onıñ Türkistan mescidlerine taqliden yaptığındandır. Arabistan, Mısır ve Türkistan minareleri üzerinde ay alâmeti qoyılmayur. Bu suretle "ay” şekiline İslâm alâmeti rengi virildi, osmanlıda resmiy alâmet tanıldı, şimdi bir de umum türk-tatar milliy alâmeti olmaq üzere qabul itdirilmek isteniliyur. Elbette, bu milletin işidir. İstedigi ve tabiatınıñ sevdigi alâmetleri qabul idebilir. Lâkin, tarihan ve dinen buña mecburiyet olub olmadığı yuqarıdaki mütalâalardan añlaşılır.

[1] 2006 senesi professor İ.A. Kerımov tarafından hazırlanğan "Osman Aqçoqraqlı” adlı ilmiy-tenqidiy, bediy-publitsistik eserler cıyıntığında kirilce hariflerinen basıldı: Osman Aqçoqraqlı: Eserler toplamı / tertip etken İsmail Asanoğlu Kerim. — Aqmescit: "Tavriya” neşriyatı, qırımtatar edebiyatı bölügi. — 2006. — 320 s. — S. 88-92. — Qırımtatar tilinde.
[2] Bayraq meselesi etrafında: ay-yıldız // Millet. ¾ № 109. ¾ noyabr. 20. ¾ Not.: O. Aqçoqraqlı maqaleniñ başında Battal efendiniñ "Qurultay” gazetasında basqan eseriniñ aksisi "Millet”niñ 109-ncı nushasında derc olundı, degeni zıtlıdır. Çünki aytılğan maqaleniñ başında "Millet” gazetasınıñ idaresi tarafından yazıla, ki bu Nuşirvan efendi Yavuşevin "Şura” mecmuasında milliy bayraq haqqında yazğan bir maqalesidir. Bundan soñra ise "Millet” gazetasınıñ idaresi Nuşirvannıñ milliy bayraq meselesine dair mualâzalarına bitaraflıq kösterip Osman Aqçoqraqlınıñ doğrı fikirine muhtac olğanını köstere: "Biz Yavuşev efendiniñ milliy bayraq haqqında yazdığı bu maqalesni derc itmekle beraber serd ittigi fikir ve mutaliasına tamamen iştirak idemiyurız. Aylı, yıldızlı bayraq haqqında arqadaşımız muhterem Osman efendi Aqçoqraqlınıñ fikirini bekleyurız”.
[3] Süyüm bike
[4] Qayserler hükümdarlarına. Qayserler, eski Roma ve Bizans imperatorlarınıñ lağapları.