1917. – № 84. – Oktâbr 18.

Bu yaqınlarda tatar hayat-ı fikriyesine yeñi bir qaç eser ihda olundı. Bunlardan birini Ahmed Özenbaşlınıñ "Yıqıntılar astından” nam eseri teşkil idiyur. Matbuatda eserin yaqında tab olunub çıqacağı ilân idile keliyurdı. Bu kibi milliy eserler bizde yeñi intişara başladığı için, kitabın tab olunub bitmesini sabırsızlıqle bekleyurdım. Bunıñ içün kitabı pek ziyade meraq ve havesle oqudım. Eseriñ bende uyendırdığı hissiyat ve efkârı yazmaqdan vazgeçemeyecegim.

Daha tab olunub çıqmazdan evel eserdeki mevzun hayat-ı milliyeyi musaver olacağını tasvir idiyur idi isem de, tatar hayat-ı ictimaiyesiniñ hangi parçasını kösterecegini tabiiy kesdiremeyur idim. Oqub çıqdıqdan soñra, onı da añladım.

Eser, ticareti yüzünden zengince yaşayan bir tatar ailesiniñ hayatını kösteriyur. Tatarın bir oğlı var. Oğlunı oqutmağa viriyur. İbtidaiy tahsilini bitirdikten soñra, onı kendi arzusınıñ hilâfına olaraq, daha oqutmağa könderiyur. Lâkin, fikiri pek bozılacaq, diye soñra tahsilden alıqoyur. Oğlı ticaretle işğal iderken, onıñ eski adetle evleniyur-evlendikden oğlı aile hayatından usanıyur. Tatar qızı kendiyi oña sevdirmeyur. Erniñ evinde bir saadet, bahtiyarlıq körmeyerek, tış hayatına dalıyur. Bir ecnebiy qızıyle yaşamaya başlayur ve ailesini bıraqub onıñle Rusiye içine kidiyur. Memleketde qalan pederi faqırlaşıyur, nihayet verem olıyur. Qadını ise küçük qızçığıyle azab ve işkenceler içinde yaşayur. Qızcığı büyüyür, muallime olıyur. Bu artıq Rusiye içinden kelen bir istudentle tanış olıyur. Onıñle beraber kidüb hastahanede yatan pederini bulub ketiriyur ve ihtiyarları körişdiriyurlar. Bu vesile ile kendileri de birleşiyurlar.

Hulâsa dinilebilir ki, eser bizde aile hayatınıñ doğurdığı bahtsızlıqları, tatar qadınnıñ esirane hayatını nasıl olaraq evlenirse, izdivacdan mesudiyet doğacağını irae idiyur.

Pek qısa olaraq añlatdığımdan da añlaşılacaq, ben mevzua o qadar ehemmiyet viriyurım. Çünki bir eser sanatda mevzu o qadar haiz ehemmiyet degildir, mesele oña virilecek şekildedir, diyurım.

Eser bir eser sanatıdır, degilmidir? Ben bunı qayd ve işaret itmek isteyurım.

Evelâ şunı arz idiyurım ki, bir esere eser-i sanat, diyebilmek için, birinci onda üslüb eyi olmalıdır. Aceba üslüb dimekle ne añlayacağız?

Üslüb efkârı yazı ile kösteremek, dimek degildir. Üslüb bir şahsın tarz-ı tahlili. Tarz-tebliğ ve ifadesidir. Her ne qadar böyle olsa da "Yıqıntılar astından”ın şivesi haqqında da bir qaç söz söylemek kerek olıyur. Sanatkâr Bağçasaraylı oldığı için, eser Bağçasaray şivesinde yazılmış. Lâkin noğayca pek çoq kelimeler de o şive arasında yer bulmış. Eser, fikirimce ya tamamıyle Bağçasaray şivesinde ve yahud noğayca yazılmalı idi. Her nerde ise eserin basit bir suretde tahlilini bize sarf kösterir.

Faqat, asar haqqında bu mana haiz-i ehemmiyet degildir. Bizce haiz-i ehemmiyet olan sanatkâr heyecanatıdır. Bir eser sanat qarşusında heyecan duymaz, dimek o sanatkârın bilgisi ile heyecanat ve itiqadatıyle zevq duymaz, dimekdir. Ve sanatkâr dimek uzviyet-i beşeriye içerisinde hassas bir mahlüq dimekdir. Biz bir eser sanatı añlamaqle bizden yüksek bir şahsiyeti kendimize qalb idiyur ve onıñ derecesine yükselmiş oluyurız. Bu vesile ile de kendimize bir ğurur keliyur. Meselâ Füzüliniñ "Dost bi-perva felek bi-rahim, devran bisükun derd çoq. Hem derd yoq, düşman qaviy, tali-i zebun” beytindeki elem ve ıstırabıyle mütesir olmaq, onıñ qadar yükselmek ne qadar incelmek, ne yüksek bir şeydir. "Yıqıntılar astından” da bu qadar hassasiyet, bizim istedigimiz ve bizi ruhan yükseldecek ve kendisine sürükleyecek qadar incelik körinmeyur. Lâkin "her kes kendi [ka...t] ruhiyesini kösteriyur” desturini kör [….][….küne] ketirir. Eseri oqudığımız zaman bir çoq yerlerinde ruhumızın heyecanatıyle külmekden kendimizi zabt idemedigimizi piş-teemmüle alırsaq, onıñ tarz-ı tebliğ ve ifadesiniñ yerinde oldığını, binaenaleyh, üslübce muvaffaq oldığını teslim ve tasdiq itmek mecburiyetinde qalırız. Şunı hatıradan çıqarmamalıyız ki, biz sanatkârın rutbesi, onıñ yaşadığı muhit ve zamanle ölçilir. Zira, muhit ve zaman sanatkârın halet-i ruhiye, fikiriye ve dimağiyesini husula ketirir. Tatarın yaşadığı muhit ve zaman bize malüm. İşte, sabatkâr muhitin bu halet-i ruhiyesini tebdil ve tağyir ve kendi noqta-i nazarını da ilâve iderek söylenir. Şu halda "Yıqıntılar astından” muharrirniñ muhiti husula ketirecek mertebedeki sanatkârlar mertebesine çıqarmaması tenqid tutmaz.

İtiraf itmeli ki, "Yıqıntılar astından” tatarın halet-i ruhiyesini (zekâ, dirayet ve ğurur kibi) pek güzel köstermiş ise de, sanatkâr eserinde şahsiyeti o qadar irae idememişdir. Yuqarıda dinildigi kibi o, seviye-i umumiyeniñ pek fevqına çıqmadığı için, yüksek bir sanatkâr degildir. Bu sebebden o eserinde zaman ve muhitni daha ziyade güzel bir suretde tahayül ve naql itmişdir. O eserinde tatar hayat-ı ictimaiyesindeki nuqsanlıqları, aile hayatınıñ bozuqlığı ve tatar qadınınıñ mevq-i ictimaiyeni bütün çıplaqlıqle köstermişdir. Bunıñle beraber o, eserinde tatarın bazı yaralarını da meselâ, yalı boyı gençleriniñ çürümekde oldıqlarını da irae idiyur. Kitab mesud bir aileniñ nasıl vücuda kelebilecegini köstermekle nihayet bulıyur.

Hulâsa dinilebilir ki, kitabı oqudığımız zaman, hayat-ı ictimaiyemizin közimizin ögünde canlandığımızı añlayurız. Eser ne qadar bizde bir zevq uyandırsa da, biz zevq-i bediiy temin, yani elyaf-i hassasiyemizi teheyüc idemeyurız. Dimek ki, eser kendisinden ilim ve vazaif-ül-azac beklenilen eñ büyük maqsadı lâyıqıyle ifa idenmiyur. Sebebi de eserin quru bir suretde, hatta dinilebilir ki, hisden ziyade yalıñız fikire ehemmiyet virilerek yazılmasından ileri keliyur. Lâkin eserde fikir-i intihayı ile efkâr saire arasında, yani ta başlanğıçından nihayetine qadar bir vahdet-i mantıqiye bulundığını köriliyur. Bu suretle eser ahenk-i umumiyi saqlayur. Eserde bundan başqa tezadde köriliyur, yani sanatkâr ve hiddet-i mantıqiye halel ketirmeyecek biri-birine zıd bir taqım eşhasın tabayı ve imtizacesini eserine idhal itmeye muvaffaq olmış ve kösterebilmişdir. Böylece, eser-i sanatın ilem-i ruha aid şaraitindan mazisini de cam bulunıyur.

Binaenaleyh, esere her ne qadar bir eser-i sanat dimek mümkün olsa da, bir eser nefis teşkil idemiyur, yani birinci derecedeki asar mertebesine çıqamayur.