1917. – № 49. – Avgust 27, № 50. – Avgust 28.

    Soñ zamanlarda matbuatda bir çoq şirlere tesaddüf idiliyur. Bunların bazıları hal-hazıra taalluq idiyur, bir çoğı da keçmiş zamanlarda, yani inqilâbdan evel muhtelif mevzualar üzerine yazılmış şirlerden ibaret bulınur.
    Şirin mana-yı lağvisi insan üzerinde bir tesir icra iden hissiyat ve efkâr dimek oldığından matbuatda körilen muhtelif parçaların ise qısım ekserisi – pek azı müstesna olmaq üzere – insan üzerinde lâzım kelen tesiri icra idecek hissiyat ve efkârı ihtiva itmediginden ben, o parçalara evelâ bu cehetden şir namı virmiyur ve parçaları yazanların şair namını alabilmeleri için hıdmet-i bedayice ne kibi evsaf ve mezayayı haiz olabilmeleri lâzım keldigini de şu suretle izah idiyurım:
     "Şir, resim, heykeltıraşı, mimarı, müziki, edebiyat, şir raqsdan ibaret olan sanayı nefiseden birini teşkil itdigi için sanatdan maduddur. Sanat ise uzviyet-i beşeriyeniñ bir netice-i tabiiyesidir. Uzviyet-i beşeriye o suretle teşkil itmişdir ki, esvatıñ, elvanın, eşkâlin, hatutın, qavafinniñ, hayalatın imtizacından bir zevq-i mahsusı duyar. Yalıñız hidayet ve eşya ile qarşı-qarşıya kelen ruh-i beşerin heyecanatını izah itmesi şartdır, bu zevq ancaq o zaman his eyleyur”. Bugün mahsusiy haiz olan mevzun ve muqafa parçalara şir namı virilebilir. Aceba şu zevq denilen şey nedir?
Bu maqsadı añlatmaq için hatt-i bediyle bir sarhuşın virdigi cevab arasında hiç bir farq yoqdır. Meselâ bir sarhuş, farz idiñiz ve o adama diyiñiz ki, niçin sen bir qadehle iktifa itmiyursıñ da iki içiyursıñ. Yahud neye eyi şarabı fenasına tercih idiyursıñ? Size bu adam belâ-i tereddüd şu cevabı virir. Dir ki, iki qadehin virecegi zevqı bir qadeh ve yahud eyi şarabın virecegi zevqı fena şarab virmez. Binaenaleyh, bu adamın mahzuziyet didigi şey ile bir tablo qarşısında his itdigimiz mahzuziyet arasında ilm-i aza noqta-i nazarından hiç farq yoqdır.
     Zevq dimek elyaf-i hassiyeniñ hal tehyice ketirilmesidir, yani tehyic idilmesidir. Sâniyen, bunlara has faaliyetin hal harekete ketirilmesi. Meselâ, her semin kendine mahsus bir faaliyeti vardır. Bunlar faaliyetine ketirilirse, mahzuziyet his ideriz. Daha doğrusı, mahzuziyet faaliyet-i hayatiyeniñ tezyididir. Kinniñ ve intiqamın da bir hazı vardır. Ne vaqıt faaliyet hayata tezyid idilirse, zevq tenzil idilirse ıztırab duyarız. Bu hayat-ı cizmaniyeye tadbiq olunabilir. Bir alim dimağını harekete ketiriyur, meselâ neticede işini añlayur ve mahzuz olıyur. Şair, tahassüsatını tezyid idiyur, hazz duyıyur. Çünki tahassüsatına aid asabın faaliyeti tezyid idiyur. Bu zevqa da zevq-i bediiy namı virilür.
      Aceba diger ezvaq ile bunıñ arasında bir farq yoqmı?
Evet zaiqa, şame ve lâmiseye aid ezvaq doğrıdan doğrıya efkâr ve hissiyata temas itmez. Onların husula ketirdigi zevq bir mahdud-i daire içerisinde qalır. Zevq-i bediiy elyaf asabiye-i semiye ve basriyeniñ iqazından mütevellit faaliyet-i dimağiyedir. Halbuki basıra ve samia doğrıdan doğrıya efkâr ve hayatı tevellid iden merakize merbutdarlar.
     İşte, bu zevq-bediiyi temin iden şair yazdığı şirine şahsiyetini de ilâve idebilirse, muvaffaq oldı, farz idilebilir.
    Yuqarıda basıra ve samiamız, hututın, elvannıñ eşkâlin ilh. imtizacından bir zevq mahsus duyar idik. Şu halda zevqın her kesde aynı suretle tecelli itmesi lâzım kelir idi. Halbuki dünyada zevq qadar muhtelif körinen hiç bir şey yoqdır. Benim begendigim bir şey digeri begenmeyur. Moda, elbiseler üzerinde tayin iden zevq-i bediiydir. Halbuki moda qadar mütehavil hiç bir şey yoqdır. Öyle ise zevqa na-main, na-mahdud ve şahsiy dimemiz lâzım kelir. Halbuki öyle degil!
Hazır insana mahsus olan her uzvdeki elyaf-i asabiyeniñ hal-heyecana kelmesi idi. Mamafih, her insanın her uzviyetine aid elyaf-i asabiye aynı qabiliyet tehyiceyi haiz olamıyur. İşte, mesele bu noqtaya keldikden soñra, hikmet-i bedayiye, şirin ne dimek oldığını dolayısıyle şairin haiz olması icab iden evsaf ve mezayayı bilmek kerek olıyur.
    Şir, mana-yi vasi ve şamiliyle ibdaat-i sanatkâraneyi husula ketiren, tevellid iden qabiliyet-i tabiiyeniñ heyet mecmuasıdır. Şirin şu tarifi mücibince tarif bir nağme-i müzikiyi, güzel bir hat tersimiyi, güzel bir şekil-i heykeliyi şir dahiline vaz itmek imkân dahiline kirir. Esasen kelime mana-yı luğavisi itibarıyle bu qadar vasi degildir. Şir mana-yı luğaviyesi itibarıyle mevzun ve muqafa-ı hissiyat ve efkâr add olınıyur. Halbuki bu ğayet mahdud bir mana-yı muhteviydir. Esasen, şirin bu mana-yı vesine beşeriyet-i vasıl olabilmek için asırlarca beklemiş, asırlarca düşünmiş ve taşınmışdır. Biliyurız ki, kelimeler mana-yı asliylerinde qalmazlar, mecaz ve istiare tariqıyle daima yañı-yañı fikirleri ifade iderler. Esasen, dünya üzerinde mana-yı ma-vaz lehinde istimal idilir bir kelime yoqdır. Faqat, hikmet-i bedayı şir kelimeniñ manasını mana-yı luğaviniñ tahdidatından qurtardığı kibi, mana-yı vasi ve şamilinde vüsat bipayanından qurtarabiliyur ve bunıñ için elem ve zaif-ül azanıñ tedqiqat ahizasına müracaat idiyur ki, şir hassasiyetin bir qabiliyet tehyice-i mahsusasıyle muhilleniñ bir tarz-i ğaribinden ibaret olub, beşeri nim idrakiy, nim ihtiyariy bir sayıqlama dahilinde yaşatır, ve bu sayıqlama keyfiyeti his haqiqat-i esasiye, hadise-i haqiqiyeya bipayan bir tahallüf ve tevessü viriyur.
    Bu tabaqıya beyu pertev söze beñzer. Nasıl bu yutıcı bir adise ögüne vaz olunan bir madde-yi şekil hazıranıñ fevqında, yüksek mubaliğa kâr kösterirse, şir de öyledir. O haqiqiy tesiraniy, tahassüsatiy büyüvdir, azam ider. Yalıñız adese ile şir arasında şu farq vardır ki, adese harcdedir, qabiliyet-i şiriye ise ruh-i beşeridedir. Adese ögüne vaz idilen her mevzu ve maddeyi büyütir, qabiliyet-i şiriyeyi haiz olan bir insan ise kendi mizac ve qabiliyetine, tahassüsatınıñ şiddet ve nisbetine köre, kendi tercih itdigini tevsi ve azam ider. Qabiliyet tehyiciye-i şiriye hususiy ve ayırı bir qabiliyet olmasına binaen, bir taqım mezaya ve hatianıñ ictimaindan tevellüd ider. Şu halda bu virilen tarifata köre, şir-i beşere şahsiy bir keyfiyet olmaqle beraber, dünyada şair olmayan kimse bulunmamaq iqtifa ider.
     Madamki şir bir heyecannıñ mevcudıdır. Ve beşer dinilen mahluq daimiy ve ya ariziy heyecanatın taht tesirindedir. Bu kibi heyecan dahilinde bulunan her kimse şair dimekdir. Her kes zaten dünyada hiç olmazsa bir defa şair olur. İnsanda tesir ve tehyic ne qadar şedid, ne qadar vesi, ne qadar mümted olursa, qabiliyet-i şiriye de o qadar ziyadedir. Lâkin, insan kendi ruhında bir heyecan-i bediiyi ve hiss-i bediiyi saqlamaqle şair olamaz. Biz ancaq, yani beşer-i mevcud olan şeyleri üzerimizde husula ketirdikleri teeesürat ile tasdiq ider, ölçeriz. Binaenaleyh, bizim üzerimizde hiç bir tesir icra itmeyen bir şey mevcud bile olsa, bizim için malümdir. O halda şair olan kimse teesürat ve teheyücatını bize naqil idebilmelidir ki, nazarımızda bir qıymeti haiz olabilsin. İşte mesele bu noqtaya keldikten soñra, şairin ne kibi şarait-i ruhiye ve fiziolojiyeyi haiz olması lâzım olacağıyle qarşı-qarşıya bulunıyurız. Şair dinilen kimse teesürat ve teheyücatını uzun müddet saqlayabilecek ve icabında onı yaşatabilecek bir qabiliyetin sanıcı olmalıdır. Daha soñra teesürat ve teheyücatı o qadar vazıh olmalıdır ki, onı naqil itdigi zaman, qarşusındaki añlayabilsin. Bu ise hayli küç bir şeydir. İnsan hal heyecanında teesürat ve tahassüsatını bir noqtaya rabt idemez. O zaman heyecan sedid ve qarışıqdır, biri-birini bel iden heyecanat-i taliye ile müşevveşdir. Şair bu daqiqada heyecanata bir mevzu viremez. Onı añlayamaz. Binaenaleyh, sükünniñ avdetinden soñra, onı tekrar ihya idecek bir hatıra-ı teheyüceye malik olması muqtezidir. zann idilir ki, insan teesürat ve teheyücatını istedigi zaman hatırlayabilir. Ve istedigi şey üzerine naqil ider. Halbuki hicede öyle degildir. Eski bir vaqiayı, eski bir küzeşti düşündigimiz zaman, onı tamamıyle his idiyurız, zann idiyurız. Halbuki qalemi elimize aldığımız kibi, mesele tamamıyle deñişir, hutut-ı esasiye körünmez, teesürat ve tahassüsat biri-birine kirer ve körünmeyecek. Añlaşılmayacaq bir hala munqalib olur. Hem ne hacet bizim hafızamız eşkâl-i harciyesi bile tamamıyle hafz idemez. Pek az müddet evel vefat iden samimiy bir dostumızın hutut-ı vechiyesini bize tasvir idiñiz, diseler, biz tamamıyle onı kösteremeyiz ve köstermek hususında acizimizi idraq ideriz. Halbuki teesürat ve tahassüsat kibi ruhumızıñ deriliginde hasıl olan onı heyecanatı zıt ve hafz itmek ve soñra naqil ve iade eylemek buña nisbetle daha küçdir. Şu virilen izahat bize añlatur ki, şir dinilen şey şahsiy, hususiy bir keyfiyetdir. Tahassüsatımızın reftinden, fazla qabiliyet-i teheyüceyesinden, mahilemizin quvetinden tevellüd idiyur. Daha açıqçası şir, teesürat ve tahassüsatımızı ilk aldığımız vechle naqil ve iade qabliyetinden ibaretdir. Mamafih, bazı kimseler ğayet mümtaz hayallara tahassüsat ve teesürane hususiy nuqat-i nazara malik ve bu falları his itdikleri kibi, naql ve iade idebildikleri için, şir bir fazlalığa daha muhtac qılınıyur. Evet, şairin teesürat ve tahassüsatı, tefekküratı ne qadar ince, hususiy ve şahsiy olursa olsun, az ve çoq bir his esası ve umumiy etrafında toplanmalıdır ki, umumiyet itibarıyle mazhar-ı taqdir olsun.
     Kelelim teesürat-ı şiriyeniñ naqliy keyfiyetine:
    Teessürat-ı şiriyeniñ naqliy keyfiyetini ervah umumiye-i beşeriye ile bir ruh-i beşerin imtizacı telâqqi idecek olursaq, şiri eskilerin itiqad itdikleri kibi, büyük bir quvet tarafından alâ-tariq-i ilham kelir bir keyfiyet add itmek iqtiza ider. Halbuki, o zaman şair bir makine, qari ve sami ise her nege verilirse, qabul ider bir esir olur. Halbuki hiç öyle degildir. Teessürat-i şiriye bir say-ı şahsiydir. Bu say-ı şahsiyetiniñ noqta-i azimeti şairdir. İkmal olundığı noqta ise qari ve samin şahsiyeti, yani say-ı şahsiyedir. Harab yerler vardir. Biz, onların qarşısında bir his şiri duyarız. Çünki onları ismam itmek içün ruhı haveskârımızın çalışdığını his ideriz. Bir nehirin qarşusında bulunıyurız. O seyaledir, aqar gider. Faqat, yine ruh-ı haveskârımız onıñ bize tevdi itdigi hisi ismam ider. Binaenaleyh, çoq muzlim ve mübhem olan bir şey bizi sıqar. Çünki şahsiyetimizin [….] maniadır. Ve yine çoq açıq ve vazi olan bir şey bizi sıqar. Çünki yine şahsiyetimizin icra-ı faaliyet itmesine hiç bir şey bıraqmaz. Dimek ki, şir nim-vuzuh ile nim-mübhemiyetin mahsulı olmalıdır. Bunıñ için şirde say dahi hem şair, hem qari ve sami noqta-i nazarından biri-birileriniñ mutemmemiy oluyurlar. Soñra bir eser-i şiriyi his etmek için yalıñız bunlar kifayet itmez. Biz isteriz ki, eserler bizim aramızda üçünci bir şahsiyet daha olsın. O da şahsiyet-i sanatkârdır. Bir eser sanat qarşusında şahsiyet sanatkârı bulmadığımız taqdirde hiç bir vaqıt çoq duyamayız. Bu ihtiyacın eñ eyi misalni bize sanat-ı temaşa kösteriyur. Meselâ, bir pyes oynanırken, bizi haqiqata isâl itmeyen şahsiyet-i sanatkâr aramızda bulunmaz. Biz o pyesin haqiqiy olduğına, sarf-ı hayatda keçdigine qani olursaq, hiç bir zevq duymayız. Muhaqqaq isteriz ki, ara yerde o pyesi yazan, o pyesi ibda ve tahayül iden şahsiyet bulunsun ve daima bizi iqaz eylesun. Şu halda eser-i sanat hiç bir zaman, tamamıyle his olunabilmek için, şahsiyet saliseden qurtılmayur, dimek mümkündir.
     Bir başqa cehet daha qalıyur. His-i şir vüsat-ı hassasiyet ile vüsat-ı mahileyi haiz oldıqdan soñra bir qıymet mahsusiye malikdir. Bu deñişmeyen bir qaide olmaqle beraber ulüm asar-ı şiriyede bu noqtayı düşünmekden ziyade insanlar arasındaki alâqa-i hasebeyi, muhabet mütaqabileniñ taht tesirine, zamanlarınıñ, muhitleriniñ efkâr ve itiyadat-ı ahlâqiyesini arayur. Lâkin, bu bir mahın sanat degildir. Çünki avamın nazariye-i şiriyeye nüfuzı büyük bir terbiye-i bediyeye muhtacdır. Binaenaleyh, o şirde ecnebiy olan cehetleri ahlâqın, ictimain ilh. muavinetiyle zevq-i bediyi duyabilir. Bunıñ şir ve sanatın muhekiy hassiyetle mahileniñ derecesinde nisbetindedir.