Vilâyet komissarı gospodin Bogdanovın Gubernskiy Komite İcraat Bürosına virdigi doklada binaen, Qırım müftisi haqqında prokuror tarafından taqibat-ı qanuniye icra idilmesine qarar virildigi ve bu qarardan qaç kün soñra 23 iyülde müfti «kontrrazvedka» tarafından tevqif idilerek, 24 iyülde azad idildigi heyecanlı, şerefli ve tarihiy künler bütün tavsilâtıyle gazetamızda yazılmışdı.

Müftiniñ qanun-ı hilâfına olaraq tevqif idilmesinden heyecan ve ğaliyana kelen umum qırımtatar kerek müftiniñ azad idilmesini ve kerek bu haqsız işe sebeb olanların taht mesuliyete alınmasını talab için Aqmescide vekiller köndermişdi. 24 ve 25 iyülde mahkeme-i şeriye binasında müfti efendiniñ taht-ı riyasetinde Qırım vekilleriniñ Fevqalâde ictimaiları olub, bu ictimaide komissarın işden çekilmesi hususında hükümet-i muvaqqataya muracaat idilmesinen qarar virilmiş. Ve bu qarar telegrafle paytahta könderildigi kibi, «Millet» ve «Golos tatar» gazetalarında dahi yazılmışdı.

İki kün soñra «Y.V.» gazetasında qırımtatarnıñ Bogdanov haqqında virdigi qarar haqqında bir bend yazılub bu bendde tatarların talabınıñ haqsız oldığı, zira Bogdanov her işinde cemaat teşkilâtları ve efkâr-i umumiye ile hesablaşdığı beyan idilerek, Bogdanovın eyi kişi oldığı mudaffa idilmişdi.

Keçen kün, yani iyül 31 aqşamı Gubernskiy Komitetin umumiy ictimainde nevbet haricinde olaraq Bogdanova itimad ve adem-i itimad meselesi ve Qırım Müslimanları İcra Komitesiniñ Bogdanova olan münasebatı işi mevqi-i müzakereye qonıldı. İctimaa Qırımın bütün şeher ve zemstvo idarelerinden vekiller keldi ki, bunlar arasında Yalta zemstvosı azalarından Cafer Ablayev ve Hüseyin Baliçiyev efendiler de var idi. Qırım Müslimanları İcra Komitesi kendisiniñ Bogdanov haqqında olan münasebeti meselesiniñ gubernskiy komiteniñ Fevqalâde ictimainda baqılacağını da Yalta zemstvosı tatar vekillerinden añladı.

Aqşam, saat 7-de Qırım Müslimanları İcra Komitesi (müftiyden maada) bütün heyetiyle gubernskiy komissarın binasında toplandı. Meclis açılınca reis Bogdanov nevbet haricinde olaraq ibtida Merkeziy Müsliman Komitesiniñ komissar haqqında olan münasebeti meselesiniñ baqılmasını teklif itdi. Ve bu teklifi reye qoydı.

Teklif ekseriyetara ile meclisin soñına qaldırıldı (rey virmek haqqı Müsliman Merkezi Komitesiniñ yalıñız iki azasına virilmişdi). Meclis-i müessisanıñ açılmasınıñ tehiri ve Şeher idareleriniñ parasızlığı meseleleri hal idildikden soñra saat 10-da müftiniñ tevqifi sebebiyle Müsliman Komitesiniñ ve Qırım müslimanları delegatları Syezdiniñ komissar Bogdanov haqqında virdikleri qarar müzakereye qonıldı.

Komissar muavini Babrovskiy Qırım Müslimanları Merkeziy Bürosı ve Qırım müslimanları syezdiniñ Bogdanov haqqında virdikleri qararı şiddetle protesto iderek, Vilâyet Bürosınıñ Bogdanova tam itimad besledigine dair hükümet-i muvaqqataya bir telegraf çekilmesini teklif itdiyse de, Müsliman Komitesi vekilleriniñ de fikirlerini diñlemek istemedi. Komite azalarından Cafer Seydahmed ve Seyidcelil Hattatov efendilere söz virildi. Cafer efendi Seydahmed ayağa qalqaraq, ibtida Müsliman İcra Komitesiniñ ne maqsadle teşkil itdigi, ne kibi emeller taqib eyledigi, eski imtiyazlı sınıflardan bir çoğınıñ Komiteye nasıl baqqanları haqqında uzun uzadıya malümat virdikden soñra, batalyon teşkili etrafında çıqqan gürültiler ve müftiniñ tevqifi meselesine keçerek, müfti haqqında taqibat-ı qanuniye icrası ve tevqif idilmesi meselesinde Bogdanovın ve hemfikirleriniñ oynadığı rollerini açıqdan açığa söyleyerek, Bogdanov ve Bogdanovcılar Qırımın ilk müntahab müftisi ve İcra Komitesi reisiniñ tevqif idilmesine yol açmaqle bütün qırımtatarlarınıñ vicdan-ı milliyesini tahqir itdirdiklerini ğayet müessir bir lisanle tasvir idüb Qırım müslimanlarınıñ artıq Bogdanov haqqında adem-i itimad beslediklerini ve onıñ işden çıqarılması hususında hükümet-i muvaqqata nezdinde talabda bulundıqlarını meclise beyan ile didi ki:

«Vatandaşlar! Şurasını da söylemeliyim ki, Bogdanovın işden çıqarılması bizim için bir ideal teşkil idemedigi kibi, onı biz bir muvaffaqiyet dahi add itmeyecegiz. Biz bu talabımızle belki şimdiye qadar ciñnenilen tatar vicdan-ı milliyesini artıq ciñnetmemek ve tatar huquq-ı milliyesi ve diniyisine taarruz idenler cezasız bıraqmamaqdır. Qırımtatarnıñ vicdan-milliyesiniñ virdigi bir qararı biz yıqılacağız, belki ölecegiz, faqat mefqi-i file qoyacağız!..».

Cafer efendiniñ bir saatdan fazla devam iden nutqından soñra komissar Bogdanov ayağa qalqaraq, müftinievqifiyle hiç bir alâqası olmadığını, yalıñız müftiyniñ batalyon işlerine olan müdahalesi sebebiyle prokuror tarafından müftiy haqqında taqibat-i qanuniye icra idilmesine yol açdığını kerek kendise ve kerek muavinleriyle Vilâyet Bürosı azalarınıñ müftini tevqifi aleyhinde bulundıqlarını beyan iderek kendisini temizlemek istedi.

Meclise hazır bulunan rus inqilâbçı fırqaları ve amel askerler vekilleri Şurası azalarınıñ da haman kâffesi Qırım Müslimanları İcra Komitesi haqqında şübhe besledikleri, hatta bazılarınıñ maatteessüf tatar-müsliman kelmelerini soğuq qanlıqle telâfuz idemedikleri sözlerinden, harketlerinden pek aciz añlaşılıyurdı. Amele ve askerler vekilleri şurası reis Novitskiy ve reis muavini Rabinoviç müftiniñ tatar askerlerine: «Sizin harb meydanında işiñiz yoqdır, evleriñize dağılıñız!» didigi doğrı oldığını iddiaya qalqışması üzerine Cafer efendi Seydahmed bunıñ isbat idilmesini talab ile izahat istedi. Novitskiy: Müsliman Askeriy Komitesi azalarından doktor Rustembekov ile iki müsliman praporşigi (bunlardan biriniñ köksinde nişanı vardır) amele ve askerler vekillleri Şurasına kelerek müftiniñ tatar batalyonını cenkke yollamadığını bilakis, onları köylerine dağıtdığını haber virdiklerini söyledi.

Seyidcelil Hattatov doktor Rustembekovın ve diger nişanlı ve nişansız praporşiklerin Askeriy Komitede aza olmadıqlarını beyan itdi.

Bu esnada yine rus inqilâbçılarından sarı saçlı bir asker söz alaraq didi ki:

«Ben tatarların sotsialistliklerine şübhe idiyurım. Sotsialist Organı olan bir Komite böyle mühim zamanda askerleri harb hatından alıqoymaz. Tatarlar yalıñız kendilerini düşüniyurlar. Vatan işleri yoq. Ben tatarları eyi biliyurım. Onların hepisi asker qaçağıdır. Muharebeniñ başından beri bütün tatarlar cenkden qaçıb geziyurlar...» dimesiyle Hafiz Tınçerov ayağa qalqaraq, kemal-i hararetle tatarın askerlige, vatana olan hıdmetini tadâd ve tatar namus-ı askeriyesini müdafaa ile sarı saçlı inqilâbçınıñ tatarlar haqqındaki bühtanlarını şiddetle protesto itmiş ve sesi çıqdığı qadar bağıraraq: «pozor, pozor!..» diye sözini bitirmişdir.

Bundan soñra yine amele ve askerler vekilleri Şurasından bir asker: «Efendiler, Qırım Müsliman İcra Komitesi her ne qadar kendisini ve müftiylerini müdafaa itmeye çalışıyurlar ise de, bizim elimizde onların gizli programlarınıñ bir nüshası keçmişdir. O programda bütün müsliman askerleriniñ hiç bir kumandana tabi olmayub, ancaq Merkezi Müsliman Komitesine tabi olmalarına dair bir madde vardır. Nasıl oluyur da müslimanlar bunı inkâr itmek isteyurlar?» dimesiyle Cafer efendi şu gizli proğramın çıqarılmasını talab itdiyse de mezkür «tovariş» kösteremedi. Soñra Cafer efendi çantasından Qırım Müsliman Merkeziy Komitesiniñ askerler ve işçiler Şurasına virdigi lâyihayı çıqarub kemal-i heyecanle ve gürleyici bir sesle didi:

«Vatandaşlar! İşte, Müsliman Komitesiniñ gizli programı didikleri budır. Baqıñız, bunda öyle bir madde varmı? Neden bilmem, her işde müslimanlar haqqında böyle şübhe idiliyur. Bizde gizli hiç bir iş yoqdır. Bizim her işimiz meydandadır...», diyerek lâyihayı oqudı ve lâyihada söylendigi iddia idilen her sözin bühtan oldığını meydana çıqardı. Her kesde derini bir sükünet çöker. Gizli progaramdan bahs idenlerin yüzleri rengden renge kirdi.

Bundan soñra komissar muavini Babrovskiy yine evelki fikirinde israr iderek, vilâyet Bürosı tarafından hükümet-i muvaqqataya şöyle bir telegraf çekilmesini teklif itdi:

«Vilâyet komissarı ve Bürosınıñ müftiyniñ tevqifinde hiç bir medhalleri olmadığından Qırım Müsliman İcra Komitesiniñ ve Qırım müsliman vekilleri Syezdiniñ vilâyet komissarı Bogdanovın azil idilmesi haqqında virdiklerini qararlarını protesto iderek, vilâyet İcra Komitesi ve Bürosı Bogdanı-ov haqqında tam itimad besledigini beyan ider».

Bu qarara dava vekillerinden Jirov itiraz iderek, komissar ve vilâyet bürosı müftiy haqqında taqibat-ı qanuniye icra idilmesine qarar virdiklerine Müsliman İcra Komitesi azalarından hiç birini davet itmeyub kendi başına iş kördikleriniñ bir qabahat oldığınıñ itiraf idilmesini teklif ile kendisi bu qabahatı itiraf itdigini bildirdi. Bunıñ üzerine Babrovskiyniñ tertib itdigi qararınıñ bazı yerleri tadil idilerek, iki qararın reye qonılması teklif idildi. Müsliman Komitesi azaları bu açıq ve aydın meseleniñ reye qonılmasını ve meclisin müsliman Syezdiniñ qararını protesto itmelerini qabul itmeleri teklifini protesto iderek, reye iştirak itmeyüb salondan çıqdılar.

Azadan bir qısımı bitaraf qaldığı, bir qısımı muhalefet itdigi halda az bir ekseriyet ile Babrovskiyniñ ilk qararı müslimanlar arzu ve qararına hilâf olaraq qabul idildi!