1917. — № 9. — İyül 6.

7-nci nomerolı "Millet”de "Rusiyedе milliyet vе istiqlâliyet cеryanları” serlevhasıyle yazdığımız maqalede Avrupayı Rusiyedeki milliyet ve istiqlâliyet ceryanlarından bahs iderek, Şarqıy Rusiyedeki milliyet ve muhtariyet ceryanlarından bahs itmeyi ise kelecek nüshalarımızdan birine bıraqmışdım. Faqat, bugün mezkür ceryanlar haqqında kendi mütalâamızı yazmadan evel Moskvada çıqqan ve eski idarede eñ ciddiy bir gazeta sayılan rus mütefikkirleri mürevvic-i efkârı "Russkiye vedomosti”niñ[1] nazar ve mütalâasını yazmayı münasib kördim.

Mezkür gazeta "Samoopredeleniye narodnostey” serlevhasıyle iki kün ardı-sıra neşir itdigi uzun maqalelerinde Rusiyedeki mahküm milletlerde baş köstermiş muhtariyet ve istiqlâliyet fikirlerinden ve bu cümleden olaraq müslimanlar arasında dahi körünmeye başlayan milliy ceryanlardan bahs iderek diyur:

"Eger muhtariyet isteyenlerin arzuları isaf idilirse, bunıñ arqası kelmez. Rusiyedeki bütün ğayr-ı rus milletler muhtariyet ve istiqlâliyet istemeye qalqışırlar. Rusiyedeki ğayr-ı rus milletler arasındaki muhim bir ekseriyeti, çoğı türk-tatar olan müslimanlar teşkil idiyular. Bazı yerlerde meselâ, Qazanda müslimanlar milliy talablarda bulınıyurlar: tatarlardan alınan askerlerden ayrı qıtaat, polk, batalyon, rota teşkilini isteyurlar. Hiç şübhe yoq ki, tatarlarda maarifde ileriledikçe talim ve tedris kendi dillerinde olmaq üzere orta ve aliy mektebler açmaq fikiri de doğacaqdır. Pek ihtimaldır ki, Qazan darülfünunında onlar kendileri için de bir qaç qafadar bulundırmaya qalqışırlar[2].

Orta Asiyaya kelince, türkistanlıların muhtariyete doğrı olan kidişlerinden sırf nazar, asiy-i vasati muhtariyetli "büyük bir Buhara” bile ihdas itmek fikir ve ceryanları vardır. Qafqasiyada dahi muhtariyet-i idareye can atan bir çoq qabileler var. Bu unsurları — gurci, ermeni, tatar ve başqaları — henüz Rusiye ile alâqa ve münasebetde bulundıran bir şey var ise, o da bir tarafdan Qafqasiyadaki millet ve qabilelerin, qıtaliy mucib olacaq derecede yekdigerine qarşu besledikleri düşmanlıq, diger tarafdan, o milletlerin çoğınıñ cehaletidir...”.

"Russkiye vedomosti”niñ şu soñki satırlarında añlatmaq istedigi bir şey var ise, o da Qafqasiyadaki milletler arasında eski idarede qullanılan alçaq siyaseti bundan boyle dahi yaşatdırmaq arzusıdır. Eger şu satırları diger tabirle yazmaq lâzim kelirse, şöyle dimek mümkündir:

"Qafqasiyadaki milletler de muhtariyet isteyurlar. Faqat, eger onlar arasındaki diniy ve milliy adavet ateşlendirilirse, biri-birilerini öldürmeye qalqışacaqlarından muhtariyet ve istiqlâliyet fikirlerini unutırlar. Bu sayede onların Rusiye ile alâqa ve munasebatlarını kesmeleri müşekilleşir...”.

Eger yeñi ve hür Rusiye hükümeti dahi taht idaresinde bulunan mahküm milletler haqqında İngiltere ve Fransanıñ kendi müstemlekelerinde qullandığı siyaseti qullanacaq olursa, pek büyük bir haqsızlıq, belki de tashihi mümkün olmayacaq bir hata yapmış olur. Hindlilerin, mısırlıların, tunis ve faslıların neler çekdikleri ve bugün nasıl emeller besledikleri onların kendilerinden sorulmalıdır!.. Fransa müstemlekeler ehalisiniñ, bilhassa mısırlılar ve hindlilerin ses çıqarmamalarınıñ sebebi — onlarda muhtariyet ve istiqlâliyet fikiri olmadığı degildir. Onıñ sebebi "Russkiye vedomosti” bildigi kibi ingilizler, fransızlar daha eyi biliyurlar.

Bir çoq senelerden beri "Mısır — mısrılılar içindir!”, diye bağıran mısırlıların bu feryadları niçindir? Hidlilerinmi sayhaları asmana çıqmadı? Tunis ve Faslılarınmı ahları qubbe-i semayı gürletmedi? Onların bugün bir hareket köstermemeleri taht esaretinde bulundıqları devletlerin idarelerinden memnün oldıqları için degil, belki zıncırlarle bağlı bulundıqları içindir.

Faqat, bu hal ilâlabed devam idemez. Çünki ğayr-ı tabiiy ve adalet haricinde bir haldır! Bir zaman kelir, Mısır ehramları töpelerinden de, Hindistan köşelerinden de yükselecek müdhiş sesler ingiliz ve fransızların uyqusını qaçıracaq, rahatlarını bozacaqdır. Bunıñ için biz ümid itmek isteyurız ki, Rusiye demokratiyası, Rusiye demokratik hükümeti "Samoopredeleniye narodnostey” meselesinde burjuaziya esasları üzerinde qurulmış Ğarbiy Avrupa devletleriniñ siyasetini qullanmazlar. Zira, bu siyaset ğayr-ı tabiiydir. Tabiiy olmayan bir şey ise qabil degil, devam idemez, mümkün degil yaşayamaz.