1919. — № 40. — Fevral 18.

 Bizim tatar halqında her şiy eksik tam bir şiyimiz yoqquvanacaq hiç bir noqtağa rastkelmiyik alış-veriş işlerimiz bozuq: tatarlarnıñ eñ çoq olğan şeherlerinde bile adamaqıllı bir qaç tatar ticarethanesi körüb olmasıñ. Bağ-bağçalıq, ekinncilik işlerimiz de şay. Oquv ve oqutuv işlerimizge kelgende onlarda adamnı küldirmiy: bir çoq yerlerde oca yetişmey. Mektebler qapana.

Yolbaşçılıq etken yarıqlılarımıznı olacaq olsañ, o zavallılar da şaşırıb qalalar. Ne yaqqa çapacaqlarını, neden başlayacaqlarını bilalmaylar. Komissiyadan komissiyağa, toplaşuvdan toplaşuvğa, çapa-çapa başlarından esleri kite. Bir adam qırq türlü iş yapmağa mecbur ola. Kice-kündüz rahatlıq yoq. Hepisi ince marazğa tutulğan day sararıb-solub kiteler. Bu arada onlarğa el uzatması, onlarnen el elge verib çalışması kerek olğan bir boy baylarımıznen mollalarımız da onlarnıñ artına tüşe. Qaysı qapunıñ aralığında qobruqlarını[1] qısdırıb, canlarını yutermen eken, deb egilib turalar.

Millet ise her ne qadar uyandı-uyandı, deb bağırsaq da, kerçekden baqacaq olsaq, pek deren yuquğa dalğan, yuqlay da yuqlay. Yuqlamasa bile bir şiy yapmağa bilmiy. Elinden hiç bir şiy kelmiy. Kerek birisi kelib, onıñ başına ursun da, o da biraz uyansın!

Belâl Faiq efendi[2] "Millet her şiyge hazır, yol köstersek her şiyni yapacaq, onıñçün onı yamanlamaq doğru dügül!” diy. Lâkin qaydan almaq her volost içün Belâl Faiq efendi kibi bir qadınen Seyidali Qarabuber kibi bir galavanı, Hakim Müslim kibi bir zemstvo reisini de halqlarğa yol köstertiyik.

Qırımımıznıñ bir çoq tatar volostları var ki, yalı başlarında davul çalsañ bile başlarını köterecekleri yoq. Gazetlerde yazılğan bunce yazılarnıñ hiç bir yaqda tesiri körülmiy. Zaten üz yuz biñge yaqın qırımtatarı arasında yalıñız biñ nüsha tatar gazetası satıla. Bilmem "Haq ses” qaç nüsha satıb ola, "Millet” ise her kün içün biñ üç yuz nüsha basa, onıñ da iki-üç yuzı qala. "Millet” gazetası her ay içün dört-beş biñ ruble zarar ete. Buña qarşılıq içinde çalışqanlardan hiç birisiniñ qursağı toymay.

Bir milletin alış-verişi olmasa, zenatı olması, çift çubuğı tüzgün olmasa, mekteb ve medresesi eñ aşağı basamaqda olsa, özi de yol köstergen adamımız yoq, deb yatıb yuqlasa soñ, qana, bu milletin nesinen maqtanırsıñ, nesini körüb quvanırsıñ?

İnsan tişüne, tüşüne de böyle bir milletniñ arasında yaşamaqdan ise alıb başını çıqıb kitecegi kele!

Men baştaları bütün bu şiylerni külüb ve mısqıllab köstermege oğraşa edim. Lâkin artıq siñirlerim yüzüldi, sabırım tükendi. Bağırmaq, içimde olğan bütün zeherlerimi tökmek istiymen!..

"— Ey, tatar, sen kör, soqurmısıñ? Sende insanlıqdan bir zerre yoqmı? Seniñ tarihıñ, keçmişiñ qayda qaldı? Bir vaqıtlar sen oq, qılıç devirinde bütün dünyağa adıñı tanıtqan ediñ. Şindi neden bükülüb, mayılışıb[3] qaldıñ. Sende tarihı küçlerinden bir tamla olsun qalmadımı?

Neçün sen eskideki bu küçlerinniñ yolını deñişdirib bugün işleklik ve medeniyet yoluna kirib olamaysıñ? Küçük bir sarsıntı oldımı, neçün derhal başıñı aşağı asıb qala, mektebinñi, yoluñnı her şini unutasıñ? Seniñ artıq başqaşarı içün tökken qanlarıñ yetişir. Qılıç, süngüñi taşla da, biraz da, insanlıqqa, medeniyetke lâyıq şiylerge çalışmağa başla!”.

Lâkin sen ne qadar bağırsañ bağır! Onı kim işitirki!..

Ey, tatar aqam, tatar aqam, bir vaqıt kelir, sen közinñi açarsıñ, amma, iş de ter-temiz elden kitmiş olur!..