QAYSI TİL? (Bütün yazıcılarımızğa) - Habibullah Odabaş - "Millet" cevherleri - Каталог файлов

Köresiñiz, men yazğan şiylerimniñ hepisinde köylüni qarşımda tutam, onıñ añlab olacağı bir yolda, añlab olacağı bir til ile onıñ çatılğan qaşlarını çezmek, yumulğan koñlini açmaq içün tırışam. Men Qırımda tatar arasında eñ büyük sayınıñ köylülerimizde olğanını körgenim ve özüm de kerçekden bir köyli olğanım içün mında hatırı sayılacaq, sözi diñlenecek, söz diñletdirilecek bir boy olsa, onı da köylilerdir, deb bilem. Bizde daha şeherliler boyı ortağa çıqmadı, desem, pek o qadar yañlış olmam. Aramızda şeherde oturğan tatarlarnıñ da pek çoğı kene köyli tüsini taşıylar. Köylüler fen-i şeherlilerniñ arasında ayırılıqlar vardır. Men köylü, deb toprağınıñ, çift çubuğınıñ başında, tatarlarınıñ bağ-bağçalarnıñ içinde qara yerniñ sert, qatiy bavrını tırmalab öz ötmekni taşdan, topraqdan çıqarğan kişilerge diymen. Köylüler milletniñ temeli, temel taşıdır. Bizniñ tatarnıñ eñ çoğı bu boydandır, köylülerden soñ kelgen boylar işlerini hep onlarnıñ üstüne qurarlar. Köylüniñ çıqarğan boğdayını un etib, hamur basıb, balaban furunlarda çeşid ötmekler, qalaçlar, perojenıyler yasab, pişirib çıqarlar. Onıñ tavdan kesib ketirgen odunlarını yüntub, erindeleb türlü-türlü evler, dolablar, qutular yasarlar. Kene köylüniñ yetişdirgen hayvanlarnınıñ terisinden ayaqqablar, cüzdanlar ve daha bundayın bir çoq şiyler yasab meydanğa ketirirler. Güzel qutularnıñ içinde, ağız tatıman aşağan konservalarımıznıñ yemişlerini asrağan da – köylülerdir. Qara topraqnıñ deren tamırlarından çekilip çıqarğan demirler, kömürler de şay.

Dimek aşaycaq, içecek ve yaqacaq kibi kişige eñ başda, eñ birinci kerek şiylerni birinci asrağan, meydanğa ketirgen köylü, avul halqıdır. Şeherliler bu şiylerni, aytqanım kibi, soñ yaldızlar, yıltıratır, cicili biçimli bir halıña qoyarlar. Şeherlilerniñ bu payına «zenaatçı»lar dirler. Bir de bu zenaatçılarnıñ yasağan şiyleri bilen köylilerniñ çıqarğan çiy şiylerini biri-birine kötürüb ketirgen kişiler vardır ki, bunlarğa «alış-virişçi»ler dirler. Alış-virişçiler bir şiyni ne asrab çıqarır, ne de yasab ortağa qoyarlar. Tek iki yaqnıñ da hazırlağanlarını anda-mında taşır, bunıñ sırtından yaşarlar. Bu zenaatçı, alış-virişçilerden başqa şeherlerde bir de «hıdmetçiler-memurlar» vardır. Bunlardan bir boyı halqnı düşmanlardan, hırsızlardan, qavğa-dögüşden qorçalarlar, bunlarğa «asker», «politsiya», «jandarma», dirler, bu boyı halqlarınıñ arasındaki uyğunsızlıqlarnı yatışdırır, barışdırırlar.

Bunlarğa «qadılar», «müftiler», «hakimler», «sudyalar» dirler. Bu boyı halqlarğa kerek şiylerni ögretirler. Bunlarğa «[h]ocalar, müderrisler, imamlar» bir boyı da kerek olğan şiylerni ögrenmek içün kerek olğan şiylerni yazarlar, bunlarğa da «kitab yazıcıları», «gazet yazıcıları» dirler. Halqda olğan bütün boyunlarnıñ hepisi de kerekdir. Bunlar köz, ağız, burun, el, ayaq kibidirler. Bunlardan birisiniñ olmayuvı hepisi içün de zararlıdır. Lâkin, işke şayna bir topdan-topdan qarağanda bu boylarnıñ arasında eñ faydalısı, eñ kereklisi köyli olub çıqar. O birleri hep onıñ celkesine cantayırlar. Halqda birinci ağız, birinci qol köylüdir. Bunı körüb añlağan milletler köylilerge kerçekden köz atqan, el uzatqanlar. Onlarnıñ yapqan işleriniñ doğrı kitmesi, daha qolay, daha yahşı yapılması içün çeşid türlü maşinalar yasab köstere, onlarnıñ arasına tarta, dağıtalar.

Tüşüncelerini açmaq, keñişletmek içün de onlarnıñ añlab olacağı, bir yolda, añlab olacağı bir tilde bir çoq kitablar yazıb çıqara, mekteb, medreseler açalar. Bunday milletlerde «halq kitabları», «halq edebiyatı» degende, onı eñ birinci sırağa qoya, eñ birinci kişiler onıñ içün oğraşalar. Germanlarnıñ bugündeki üstünlikleriniñ eñ birinci sebebi köylileriniñ yüksekligi añlayışlığıdır. Germaniyada hiç bir köy yoq ki, onda mekteb, kitab evi olmasın; gazet kelmesin, hiç bir köylüge rastkelmezsiñ ki, o oqub-yazmaq bilmesin. Men anda yaşağan bir zamanımda oturğan üyümniñ qonaqbayı oruslarda oqub-yazmaq bilmegen kişilerniñ de tapılğanını menden pek yaman şaşıb, pek yaman taaciblenib sorğan edi. German tilinde «gramotnıy – oqub-yazmaq bilgen», degen söz yoq. Çünki onlar oqub-yazmaq bilmegen bir kişi tüşünüb olamaylar ki, bizge kelgende «gramotnıy» sözi «general» quruntusı bere.

Soñ, men qarayman bir de bizniñ köylüge, biz, o zavallığa ne berdik? Şindige qadar yazılğan quçaq-quçaq yazılarnıñ arasında o zavallı içün qaç satır yazıldı? Qaç kitab çıqarıldı, qaç maşina yasalıb berildi? Halbuki, o bizni asray, o bizge ötmek, aqça bere. Biz onıñ tuz-ötmegimen ösüb çıqa, mañnay terimen qazanğan aqçası ilen mekteb, medresege kire, oqub çıqamız. O bizge tapqannı, tapacağını aşata da aceba biz yazğan yazılarımızda onıñ içün qaç satırlıq bir yer ayıramız? Azaçıq başımıznı tüzeltib olsaq, oña qarşı kelgende ya orusça, ya arabça, yaki farsice aytamız. Tüşüneyik bir parçaçıq, ey, yazıcı ağalar, biz kimniñ arasında yaşay, kimin içün yazamız? Canım, yalvaram, eliñizni köksüñizge basıb aytıñız, o bizniñ [h]ocalarımızdan ezberleb kelib yazğan «hadisat-ı ictimaiye», «alem-i nisvana bir nazar», «kalavil ifrat-ı tenqid», «teferruat-ı tenqid», «tariq-i temsil» ve ya «talim-terbiye-yi etfal»lerimizni qaç köyli, daha özini aytayıq, qaç tatar añlay? Eger biz yazğan şiylerimizni üç-dört yuz biñ canlı qırımtatarnıñ içinden tek bir qaç yuz [h]oca, yaki sohta içün yazsaq, yahşı tüşüneyik ki, üstümizge alğan borcumıznı ödemiymiz dimekdir. Biz bugün hepimiz halqnıñ hıdmetçisi, memurımız. Bizge şorbacımıznıñ buyruğını, istegini yerine ketirmek kerekdir. Biz oña bir şiy añlatmaq istesek, onıñ tapılğan yerine tüşecek, ondan yuqarı alıb çıqacaqmız. Biz ise qarmaq atıb, katırğa ilişdirib onı şay çekmek istiymiz. Köziñi aç!

Asılı-temelinden tüşünecek olsaq, bizniñ gazetde yazğan ve uzun çalışuvlarnıñ, tekşirüvlarnıñ yemiş, özegi olmağan yazılarımıznıñ bir parça mekteb-medrese körgen bir adam içün ne faydası olub olur? Yazğanımıznı halq añlamasa, oqub añlağanlarğa da bir faydası olmasa, şay bolğanda bize tatarnıñ «çalğan da özi, oynağan da özi, ikevi de budala!», degen sözine kelişmiymizmi?

«Kimniñ yazğanını halq añlay, qaysı tilimen yazacaqmız?» – sorğusına qarşı bizge cevab berecek doğrı, – halqdır. Lâkin, bunıñ içün gazetke yazıb aytacaqlarğa qaraycaq olsaq, qarşımızğa kene bizim kibi bir qaç sohta ile bir qaç yazıcı-qırğıyçı çıqacaqdır. Buña kelgende bu hiç bir zaman halq tüşüncesiniñ ölçüsi olub olmaz. Biz halqı oqutub yazdırmadıq ki, sorağanlarımıznı oqub, añlab bizge qarşılıq bersin. Bizden her qaysımız bir parça qalem tutmağa yarasaq, orus mektebinde oquğanlar – orusçadaki, medresede oquğanlar – arabçadaki, İstanbulda oquğanlar – osmanlıcadaki bilgisini ortağa töküb, maqtanmaq istiy. Şükür eteyik ki, başqa memleketlerde oquğanlarımız pek az. Yarım yurtı biraz orusça bilgen iki kişimiz bir arağa kelse, bir daha tatarcanı temiz unutalar. Arabiyat, türkiyatca oquğanlarımız da şay. Zavallı halq o bir yaqda ağızını açıb qala. O, onlarnıñ aytqan eñ aşağı sözlerini bile bir şiyler belleb susub, el qavuşub tura. Soñ, o, onlarnı taşlab, hiç birisine de qulaq asmayıb öz arasında söyleşe. Halq biri-birimen her şiy üstüne lafete, añlay, añlata. Onıñ tili bay, keñ. O, ücsiz bir deñiz. Tek biz o deñizge tükürüb keçemiz. Ama, o da bizge mıyıq burmay, onıñ özinde yazılı olmasa da, pek bay oruları, hazineleri var. O, onlardan saqlı mallarını çıqarıb-çıqarıb besley, bu qadar yazı yazğanlarımıznıñ arasında aytıñız, şindige qadar qaysı yazıcımız halqnıñ:

çıñnı qadar yurtına qarşı olğan süygüsini, qıycılığını, fedakârlığını aytıb buldı? «Hadisat-ı ictimaiye»den artıb oturğan qaysı bilgiçimiz çıqdı da halqnıñ:

sözleri qadar ata, yani ecdad, halq yer lisanı kütmek kerek olğanını, halqçı, milletçi olmağan bir oğulnıñ varlığından yoqlığı daha yahşı oquğanını bunday açıq, bunday qısqa, bunday temiz bir til bilen aytıb oldı? Halqnıñ tilinde, tüşüncesinde olğan bu baylıqnı, bu ğüzelligi kim körmiy? Kim añlamay? Anay-babaylarımız bizniñ qulaqlarımız tübinde bunlarnı her kün fısıldab oturmaylarmı? Lâkin biz onlarğa ters qarab işitmek istemiymiz. Qulaq asmaymız, bu altın bürtügi day sözler bizimen qulaqlarımıznıñ bir yaqından kire, o bir yaqından çıqıb kite. Bugün qaysımız isterek, Ana tilimiznen yazmağa da yazıb olamadıq! Biz de o halqnıñ oğulları tügülmizmi yoqsam? Biz istesek, onlarnıñ oqumağanları halda bu qadar bay, güzel olğan şiylerni biz bilgimiznen, ince duyğularımıznen daha bay, daha keñ yapıp olmamızmı?

Bizim tilimizni unutqanmız «sohtanıñ tırmavuçını unutqanına» oşay, bassaq o bir ucına añlarmız soñ, ama!..

Yoq, yoq men bunı bilmeyuvdan, unutuvdan ileri kelgenini añlab olamayım. Kerçekni aytayıq: biz onı, öz tuvğan tilimizni begenmiymiz, istemiymiz, biz «içinden çıqıb da qabuğını begenmegen kestanege» oşaymız. Bir parça tüşünüb de qafamızdaki ezberlengen şiylerni, tillerni çıqarsaq, tek öz tuvğan tilimizde tüşünüb yazmaq istesek, içimizde yazamayacaq birevde tapılmaz, eger başqa tillernen sırlanğanda halq añlamağanından – büyük, dep tanığan yazılarımıznıñ boşlığından qorqmasaq!

Ana, men bütün bu aytqan şiylerimni közge alıb, halqnıñ temel taşı olğan köyli tilinde yazmaq istiymen. Köylini közge alğanda da her köyniñ ayırı-ayırı laflarına, til putaqlarına urunmaq istemiymen. Ne tatça, ne noğayca yazam. Bütün bunlarda güzel olğan ve hepisi tarafından añlaşılıb, her yaqqa keçib olmaq içün özinde küç taşığan ortaca bir tilnen yazmağa çalışam[1]. Men tatarlıqnı ne day süysem, tatar tilini de şay süyem. Tilsiz bir millet – millet tügüldir. Öz-özini añlamağan, yarım-yamalaq bir millet, diger qardaş milletlernen hiç de birleşemez.

Men Gaspralı qartbabayımıznıñ «Tilde, işde, tüşüncede birlik» qaidesini her zaman köz ögünde tutam. Ve hepisi türk-tatar soyından olğan osmanlılar, Qafqaslılar, qazanlılar, qırğızlılar ve daha bir çoq başqalarınıñ tilde birleşmeleri içün tüşünem, tırışam. Men bu yolda şay oylayman.

Eger bu tiller asılında-temelinde bir olsalar, biz onlarnıñ asıllarına-temellerine doğrı kitsek, ille bir yerge barıb birleşirmiz. Eger bir olmasalar, til degen şiy şay sozub ketirmek, zorlamaqnen birleşmez. Men onlarnıñ bir olğanına inanam, lâkin başda bu til putaqlarında olğan güzel yemişlerni ayrı tımar etib, asrab meydanğa ketirmek, tilimizdeki bütün baylıqnı çıqarıb köstermek, öz aramızda yahşı añlaşmaq kerekdir. Ondan soñ, onlarnıñ birleşmesi içün yol qıdırırmız. Men bunday yapılsa, aslı yol qıdırmaq da kerek olmaz, diymen, onlarnıñ hepisiniñ tüsi, qoqusı, baş çizgileri bir olub çıqar. Lâkin şindilik kitib bir putaqqa asılıb, oya yasab oturmaq [….] doğrı kerçekke, bilgige uyğan bir şiy tügüldir. Bizniñ tilde şindilik türk-tatar dünyasınıñ hiç bir yaqında soñ sözini aytacaq, soñı başdan kesecek daha bir kişi çıqmadı. Avrupalarnıñ tikşirüvi, bilgisi de bu yolda pek eksik. Bizim içimizde orta qarar olsun bir til bilgiçi yoq.

Keçenlerde «Tatar dili ve edebiyatı» maqalesini yazıb doğrısı pek büyük bir qaruv, cesaretle qarar bermek istegen Şamil Şevket efendi Şemseddin Sami-bekni türk filologı, deb köstere «filologiya», «filolog» kelimelerini biraz tekşirib, tübini, manasını qazıb baqacaq olsaq, Şemseddin Sami-bekin bu sözler arasında hiç bir oşayış, beñzeyiş körüb olamamız. Şemseddin Sami-bek türkler içün pek çoq çalışdı, büyük «Qamus-ül-a’lâm ensiklopedi» çevirib yazdı, bir qaç fransızca luğatlar, bir-iki tiyatro oyunı kitabı, bir çoq şiylerge dair bir çoq gazeta yazıları meydanğa ketirdi. Halq içün olğan faydasını tüşünsek, bilgice pek az qıymeti olğan türkçe luğat kitabı da yasadı. Bütün bunlar pek faydalı şiyler Şemseddin Sami-bek büyük bir millet hıdmetçisi olsa da, temiz bilgi qatında onıñ sözi diñlenmez, hatta artılğan maqale ise seniñ sahibiniñ dili, deb köstergen yerinde bile onıñ bir çoq eksiklikleri vardır. Bilgi onı pek az tanır. Men pek yanam ki, bizde her şiy duyğularle, samimiyetle çevirilmek istenile. Bir-iki kün evel Qırımlı birisidemi büyük türklikni ayırasın, deb söge. Biz türk birligini küçlü, sarsılmaz temellerge baylamalımız[2]. Qafiyesiz, ahenksiz bir şirle, bir qaç saatda yazılğan bir qaç maqale ile sorğu-ı tüyük çezilmez. Öyle «sen yaramaysın, bizni ayırasın, hainsiñ!» kibi bir qaç sögüş yaki «canım etme, eyleme» kibi bir qaç yalqarışle abiş olub bitmez. Hepimiz aynı milletke, aynı qalıbğa malikmiz, hepimiz onı seve, qorçalamaq istiymiz, lâkin quru laf fayda ketirmez. Bilgige sarılmalı, halqın olğan şiylerde, halqqa doğrı kitmelimiz, saqlamaq kerekmiy, bugün Anadolu, İstanbul, Qırım, diger til putaqlardan hiç birisi adamaqıllı temelden, esasdan tegişirib ortağa çıqarılmadı. Şay olğanda biz nasıl olur da şu putaq yahşı, bu putaq terekde öz başı olur, deb aytıb olurmız, unutmayıq:

degen de qartlar. Bu bir siyaset, yaki şarlatanlıq, şaplavuzlıq işi tügüldir, bilgi, ilim işidir. O da bizden olmağandan soñ, bizim içün tutulacaq eñ birinci yol bugün halq ille bu yolda temel taşı olğan köyliler qaysı til putaqnı daha çoq añlab qullansa, qaysı til putaq türk-tatarcağa daha yaqın olsa, bizge de bunıñle yazmaq kerekdir.

[1] Menim yazılarımnıñ biraz qucurca körüngeni şindige qadar bizde tuvğan tilimizniñ pek az yazılğanından bir de özümce kimer bir sebeblerden imlâda köstergen eskiciligimden ileri keledir, deb tüşünem.

[2] Bu yerde muellif Cemil Kermençikliniñ 1918 senesi, avgust 19-da "Millet” gazetasında "Qırımlı” mahlâsı altında bastırğan "Ben bir türkim” adlı şiirine kinaye ete. Şiirde H. Odabaşnıñ tarafına böyle bir satırlar ayırıla: "…Ben bir türkim, añlaşılır sözimden, / Türkligin qanı fırlar yüzimden, / Hasret yaşı aqıp turar közimden, / Ben bir türkim, ğayıb itmem lisanı, / Çatırtavlı, sıqma böyle insanı…”.