1919. — № 52. — Mart 5.

Keçen künki bir maqalemizde zemstvolar tarafından kelecek yıl açılmasına qarar verilgen mekteblerge oca tapışdırmaq sorğusını qaröalağan edik. Bugünki planlarımda[1] ise olğan mekteblerdeki ocalarnıñ halını biraz köz ögüne ketirmek istiymen.

Bizde başlanğıç mektebleri köçürili yaqından dört qazıqqa bayılıdır. Birincisi hükümetke, yani ministerstvoğa, ikincisi zemstvolarğa, üçüncisi milliy idarege, dördincisi ise cemaatqa.

Bunlardan ilk ikisi — muharebe zamanına qadar — öz idareleri astında olğan mekteb ve ocalarını keçinib olacaq bir suretde köçürüb ulu ediler. Lâkin cenk her şiyde olğanı da onlarnıñ idarelerini de bozdı. Evelce belli bir miqdarda bir aylıq alğan, yatacaq yeri ve yaqacağı nesin[2] olunğan bir oca başqa bir şiy tüşünmeyib tek öz işinen oğraşıb olur edi. Cenk ise bu belli miqdarnı belgisiz bir halına qoydı. Para qıymetini kün künden eksilüvi, ortada olğan mallarnıñ yavaş-yavaş yoğaluvı belli bir aylıqnen her şiyi ölçelib biçilgen bir tarzda devam etken ocalarnıñ keçinişini küçleşdirdi. Bundan bir ay evelsi üç-dört yuz kümüşke keçinib olğan kişiniñ bugün bu paranen keçinmesi mümkün tügüldir. Çünki bir evelsi şekerniñ funtı meselâ sekiz kümüş olsa, bugün yigirmi kümüşke çıqdı. Her şiy de buña köre. Ana bu sebebden bütün aylıqnen çalışqan memurlar kibi ocalarnıñ yaşavı da pek yaman bir halda buluna. Bu halğa qarşı hükümet ve zemstvolar öz idareleri arasında tapılğan ocalarğa mümkün olğanı qadar başqa türlü yaqlardan yardım etmege çalışmaq kerekdirler. Paranıñ yaşav ve keçiniş içün kerçekden bir deñiş vastası olmağanı añlaşılğandan soñ kerek başqa çereler tapmağa.

Maddiy cehetden çalışıcı halqnen alış-verişçiler eşyanıñ degeri deñişken sayın öz çalışuv ve yaki sanuv haqlarını da deñişdire bereler. Bir faytoncı bugün seferine beş kümüş alsa, ikinci küni evelden putını qırq kümüşke alğan celabnıñ bugün altmış kümüşke çıqqanına sebeb kösterib — yedi kümüş alıb ola. Lâkin bir oca ve yaki bir memur şay dügül. Onlarnıñ aylıqları tek bir yıldan bir yılğa tayin olunğanından onlar öz çalışuvları içünolğan qıymetni artdırıb olamaylar. Bir oca işiniñ degeri deñişken sayın çalışuvına qarşı verilgen qıymetni deñişdirecegine keçinişin biçimni türlendirmege mecbur ola. Meselâ bugün yarım kesek şekernen çay içken bir oca yarın bir çerik keseknen, daha o bir kün hiç kesek şekernen çay içmege mecbur qala. Bu ise onlarnıñ vazifelerini keregi kibi yapmamalarına, yaşavlarınıñ bozulmasına sebeb ola.

Ana, bu yaqlarnı közge alğan bir çoq padişalıqlar özleriniñ memurlarına para dügül, eşya vermektedirler. Lâkin bu hal bizim Qırım hükümetinde daha keregi kibi yolına qoyulub olamadı ve qoyulmasınıñ da ihtimalı da pek azdır.

Bunıñçün hükümet ve zemstvolar tarafından köçürülgen bütün memurlar kibi ocalar da pek büyük zahmet çekmekdedirler.

Kelecek oquv devresi içün zemstvolar tarafından açılacaq başlanğıç tatar mektebleriniñ ocalarına (650) kümüş aylıq verilecegi ilân etildi. Bu para milliy idare ve bir çoq yerlerdeki cemaat tarafından köçürülgen mekteb ocalarınıñ aylığından haman bir qat ziyadedir.

Buña qarab, işitkenimizge köre, milliy idare tarafından — büyük miliy bir ğaye neticesinde — açılğan mekteblerniñ ocaları zemstvo idaresine keçmek istiy ekenler. Bu ocalarnıñ bu yolda bugünlik haqları vardır. Lâkin eger işini temelinde tüşünecek olsaq, onlarnıñ bu hususda eñ çoq tüşünmege mecbur oldıqları keçiniş yaqından da qazanmağanlarını körecekmiz. Çünki bu kitişinen kitecek olsa bugün içün bayağı bir şey olaraq körüngen bir (650) kümüşniñ bundan altı ay soñ hiç bir şiy olacağına hiç şübhe yoqdır. Halbuki bu işde tüşünelecek başqa bir yaq daha vardır ki, o da milliy idareniñ açqan mektebleriniñ — tatarlarnıñ faydası toqtamasından — mutlaq milliy idarede qalması lüzümidir. Hiç şübhesiz milliy idare bir yolda kerek olğan yaqlarnı özi tüşünecekdir. Lâkin onıñ başında olğan dalğalarnı közge alıb bu yolda bütün tatarlarnıñ da tüşünmesi kerekdir. Men bu yolda şay tüşünem:

Milliy idare öz işlerini tam bir sırasına qoyğance qadar, onıñ idaresi astında olub idareler keregi kibi temin olunamağan mekteb ocalarına mektebke qatnağan balalarnıñ babaları her ay belli bir miqdarda yardım etmeli ve bu belli miqdarnı, zamannıñ kitişine köre, her ay deñidirmelidirler.